Олонхосуты

Главная / Олонхосуты

01 Олонхосуты-стипендиаты Президента РС(Я) и Главы РС(Я)

Захаров Аркадий Михайлович

Иванов Василий Иванович-Чиллэ

6 февраля 1949

Место рождения: Усть-Майский улус, село Эжанцы

Репертуар:

Исполнитель более тридцати разных олонхо на якутском языке и четыре нимнгакана на эвенкийском языках.

https://www.youtube.com/watch?v=CcPaVVIORgU&t=512s

Сведения, примечания:

Родился 6 февраля 1949 года в селе Эжанцы Усть-Майского района Якутской АССР в семье колхозников-эвенков. В 1971 году окончил физико-математический факультет Якутского государственного университета. В 1980 году стал участником народного этнографического ансамбля «Тойук», который возглавил в 2008 году. Организатор национального обрядового праздника эвенков «Бакалдын» (с 1992) и «Синилгэн» в Якутске и в улусах республики. С 2012 года - артист Театра Олонхо (г. Якутск). Исполнитель более тридцати разных олонхо на якутском языке и четыре нимнгакана на эвенкийском языках. Выпустил диск эвенкийского нимнгакана «Дёломо мевалкан Дёлоргун мата» совместно с ИПМНС. В 2011 году выпустил книгу перевода эвенкийского нимнгакана «Дулин буга Торгандунин» Н.Г.Трофимова, в 2013 выпустил книгу-олонхо «Эрбэхчэй Бэргэн» с СД диском. Народный певец Республики Саха (Якутия). Заслуженный артист Республики Саха (Якутия). Подробнее на Кино-Театр.РУ https://www.kino-teatr.ru/teatr/acter/m/ros/593483/bio/

Исаков Валентин Гаврильевич

1938

Место рождения: Верхневилюйский улус

Репертуар:

“Айдааннаах айаннаах ала буурай аттаах Мохсоҕоллой Боотур” (Мохсоголлой Боотур), “Күүдээннээх кутуруктаах күдэн кугас аттаах Күн Эрбийэ бухатыыр” (Богатырь Кюн Эрбийэ), «Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн» (Хабытта Бэргэн).

«Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн» олоҥхоттон автор толоруутугар быһа тардыы:

https://www.youtube.com/watch?v=shsnmJ-Ryzc&t=358s

Сведения, примечания:

Кирилл Никифоров – Лөкөчөөн известен в республике и далеко за её пределами как участник многих международных выставок и фольклорных фестивалей. Он – лауреат Национальной премии “Душа России”, народный мастер прикладного искусства, народный целитель, 29-кратный чемпион республики по легкой атлетике, ветеран труда, заслуженный работник культуры, почетный гражданин Верхневилюйского улуса, обладатель знака “Гражданская доблесть”. Кирилл Никонович 17 лет проработал в авиалесоохране в родном Верхневилюйском улусе. В возрасте 45 лет он начал исполнять Олонхо. Свое первое произведение написал в 1982 году “Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн” (“Непревзойденный Хабытта Бэргэн”), в 1985 году “Айдаанаах айаннаах Ала Буурай аттаах Мохсоголлой Боотур” (Приключения Мохсоголлоя Боотура на коне Ала Буурай”). Немного позже – “Кун Эрбийэ бухатыыр” (“Богатырь Кун Эрбийэ”). По всем его произведениям народным театром из Верхневилюйского улуса были поставлены спектакли и снят фильм. Кирилл Никонович сейчас занимается с детьми в студии. У него обучаются фольклору 20 детей. Он проводит мастер-классы и семинары, чтобы передать опыт и растить следующие поколения. В планах у Кирилла Никоновича издать свою книгу Олонхо, сборник алгысов. Частый гость на свадьбах, юбилеях, встречах, торжественных открытиях, ысыахах. Лечит людей снадобьями из трав, кореньев. Кирилл Никонович прожили с женой в мире и согласии 50 лет. Воспитали пятерых детей, 2 дочерей и 3 сыновей. Старшая дочь – врач, младшая – учитель Верхневилюйской гимназии. Один сын – учитель, двое – работают в Верхневилюйске. Никифоров Кирилл Никонович родился 28.11.1938 году в с. Лекечен Баппагайского наслега Вилюйского района ЯАССР в семье колхозников, образование 7 классов. Его родители ушли из жизни рано, он остался сиротой. Кирилл Никоновича воспитывала его бабушка. В 1959 году был призван в Армию. В 1963 году после Армии женился и переехал в с. Верхневилюйск. Кирилл Никонович в жизни очень сромный. Его общий трудовой стаж составляет 56 лет. С 1963 года работал на производственных предприятиях района столяром, техником в лесхозе. В 1972-1976 годах работал иснтруктором РС ДСО «Урожай» в Верхневилюйске. К.Н.Никифоров, одаренный природой, талантливый человек, гордость нашего улуса. Он один из самых известных олонхосутов и спортсменов нашей республики. В 60-70-80 годы были достигнуты большие успехи в области спорта по легкой атлетике в Якутии и СССР. В настоящее время работает специалистом по народному творчеству в муниципальное бюджетное учреждение «Управление культуры, молодежной, семейной политики, физической культуры и спорта». За годы работы в отделе культуры по реализации культурной политики улуса, пропагандирует сохранение и распространение традиционной культуры, культурных ценностей, духовности Верхневилюйского улуса. На всех вверенных ему должностях Никифоров К.Н. проявил звание своего дела, высокую ответственность. Его отличают честность, уважительное отношение к коллегам, населению, добросовестность, чем снискал огромное уважение. Начиная с 1991 года Верхневилюйский народный театр «Олонхо» начал постановку Олонхо как спектакль. Является автором первой постановки спектакля Олонхо в республике «Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн». В 1998 году к 100-летнему юбилею С.А.Зверева на большой сцене Якутского театра был поставлен Олонхо «Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн» К.Н.Никифорова и удостоился второго места на республиканском конкурсе. Своим богатым жизненным примером, талантом заслужил уважение работников культуры. Кирилл Никонович артист народного театра, носитель устной сказительской традиции, народный певец-сказитель якутского героического эпоса Олонхо, тойуксут, народный мастер по деревообработке, марафонец, рекордсмен Республики, который достиг высокого уровня профессионального традиционного исполнительства и имеет собственный репертуар эпических произведений. В сотрудничестве с талантливыми режиссерами народного театра, отличником культуры СССР и Республики Саха Ф.Н.Баксаровым и Заслуженным работником культуры Республики Саха Т.С.Борисовой они создали спектакли олонхо «Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн», «Айдааннаах айаннаах Ала Буурай аттаах Мохсо5оллой Боотур», «Кудэн Кугас аттаах Кун Эрбийэ Бухатыыр» – 1 часть. Эти спектакли-олонхо получили огромное признание зрителей и жюри. Впервые в Республике спектаклем-олонхо «Айдааннаах айаннаах Ала Буурай аттаах Мохсо5оллой Боотур » в 2007 году снят фильм-спектакль артистами Верхневилюйского народного театра. Кирилл Никонович является лауреатом многих республиканских конкурсов исполнителей Олонхо. Долголетний труд Никифорова К.Н. в социальной сфере улуса снискал уважение населения, коллег, творческой среды и отмечен Почетными Грамотами Министрества культуры, Министерства образования РС (Я). Награжден в 2001 году знаком «Отличник культуры Республики Саха (Якутия)», Ветеран труда, обладатель номинации «Душа России» (2004), в 2000 году награжден знаком Президента Республики Саха (Якутия) «Гражданская доблесть», народный мастер по деревообработке (1999), Почетный старейшина г. Якутск (2008), участник международных конгрессов и фестивалей: Санкт-Петербург (Международная фольклорная конференция, посвященная американскому фольклористу Альберту Бейст Лорду, 1993), Казахстана (Мировой симпозиум тюркоязычных народов, в открытии концерта был исполнен обряд Алгыса в 1994 году, международная фольклорная конференция, 1996), Америка (Аляска) (1997), Киргизия (1997), Москвы (1997), Япония (Токио) (2001), Америка (Штат Калифорния, в международной фольклорной конференции и в образовательных учреждениях школ была выставлена выставка деревянных изделий персонажей и спета Олонхо «Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн», 2008). Является автором проекта строительства восьмигранного обрядового «Дома Арчы» и «Олонхо Бала5ана». Работа «Дома Арчы» заключается в том, что здесь проводится обряды «Алгыс» и «Арчы». Каждый посетитель имеет возможность принять благословение самого автора проекта Кирилла Никифорова. К.Н.Никифоров с 1989 года постоянный алгысчыт ежегодного улусного ысыаха. В декабре 2011 года было открытие «Олонхо Бала5ана» и проведен конкурс исполнителей олонхо среди детей. По плану работают кружки тойука, олонхо для детей под руководством Кирилла Никоновича в целях воспитания подрстающего поколения и сохранения, разхвития фольклора народа Саха. Ежегодно дети принимают участие в региональных и республиканских конкурсах Олонхо, где достигнуты определенные успехи. Кирилл Никонович отец и дед большой семьи. Никифоров К.Н. за 49 лет деятельности внес свой весомый вклад в социально-экономическое развитие в области культуры Верхневилюйского улуса, республики. Он достоин присвоения звания «Олонхосут», как автор и носитель устной сказительской традиции якутского героического эпоса Олонх

Никифоров Кирилл Никонович-Лөкөчөөн

08.06. 1929-29.09. 2013

Место рождения: Таттинский улус, Октябрьский наслег , село Черкех

Репертуар:

«Сүүрэр сулус сырыылаах, сыыйылла хара сүүрүк аттаах, аһыныгас санаалаах Айыы Дьураҕастай Бухатыыр» (Богатырь Айыы Джурагастай), «Тоҕус көс сири анныгар туората үктүүр, аҕыс көс сири атаҕын анныгар аралдьыта үктүүр, ала дьоруо аттаах Уордаах кылыннаах Уордайа Хаан Бухатыыр» (Богатырь Уордайа Хаан), “Уолака Боотур”.

https://www.youtube.com/watch?v=8ee0EXY0q0g&t=1875s

Сведения, примечания:

Олоҥхоhут Петр Егорович Решетников Таатта улууhугар Чөркөөх (Күнээйи) нэhилиэгэр 1929 с. бэс ыйын 8 күнүгэр төрөөбүтэ. Аҕата Егор Петрович Решетников 1870 с. Маңаас аҕатын ууhугар Тоҕус Бүөтүр диэн киhиттэн төрөөбүт. Төрүттэрэ Бөҕө Боотур диэн улахан күүстээх, дьоҕурдаах киhи үөскүү сылдьыбыт. Решетниковтар аймахтан аҕатын абаҕата Решетников Егор Петрович диэн баай киhи олорон ааспыт. Кини сылгылыын – ынахтыын 400–кэ сүөhүлэнэ сылдьыбыт. Чөркөөх таңаратын дьиэтин туттарыыга улахан көмөнү оңорбут. Ол курдук 15 байтаhын ынаҕы, 15 байтаhын биэни босхо биэрбит, маhын таhыытын нэhилиэккэ ыалларынан түhээн түhэрэн тастарбыт. Таңара дьиэтигэр маңнайгы старостанан үлэлээбит. Кини докумуона уонна личнэй бэчээтэ Чөркөөх музейыгар баар. Аҕата Егор Петрович биир кылаастаах үөрэхтээх буолан, революция буолуор диэри икки сыл улууhугар кулубалаабыт. Ийэтэ Евдокия Исаевна Новгородова 1898 с. Чурапчы Болтоңотугар төрөөбүт. Кини аҕата Исаак Новгородов лингвист учуонай Семен Новгородов чугас аймаҕа эбит. Аҕата Дьөгүөрдээн оҕонньор олоңхоhуттары ыңыран олоңхолотор буолара. Онон Петр Егорович оҕо сылдьан Мырылаттан Оччоох Борокуоппай, Күнээйиттэн Денис Элбэрээкэп, Сиэллээхтэн Дарыбыан Дабыыдап олоңхолорун истибит. Петр Егорович 1951 с. Ытык Күөл орто оскуолатын бүтэрэн, икки сыллаах Дьокуускайдааҕы пединституту 1953 с. бүтэрэн, Эдьигээн улууhун Баахынай нэhилиэгэр анаммыта. Манна 7 сыл физика, математика учууталынан, оскуола директорынан үлэлээн баран, 1960 – 1969 сс. Эдьигээн орто оскуолатыгар физика, математика учууталынан үлэлээбитэ. 1969-1974 сылларга дойдутугар, Чөркөөх орто оскуолатыгар, бастаан учууталынан, онтон завуhунан, оскуола директорынан үлэлээбитэ. 1974 сылтан Октябрьскай нэhилилиэк сэбиэтин председателинэн, 1976 сылтан "Таатта" совхоз профкомун председателинэн, партком солбуйар секретарынан, юриhынан үлэлээн баран, 1984 сылтан бочуоттаах сынньалаңңа олорорбута. 1991 сыллаахха Сергей Зверев - Кыыл Уола 100 сааһыгар анаммыт республикатааҕы олоҥхо күрэҕэр аан бастаан олоҥхолообута. Бастакы олоҥхото «Сүүрэр сулус сырыыта сырыылаах сыыйылла хара сүүрүк аттаах аһыныгас санаалаах Айыы Дьураҕастай бухатыыр» 1998 сыллаахха суруйбута. 2004 сыллаахха иккис олоҥхотун «Тоҕус көс сири туйаҕын анныгар туората үктүүр, ала дьоруо аттаах Уордаах кылыннаах Уордайа Хаан Бухатыыр» толорбута. Ити олоҥхолор билигин уһуллан Республикатааҕы култуура киинигэр харалла сыталлар. Таатта, Эдьигээн улуустарын бочуоттаах гражданина, ЮНЕСКО стипендиата, тыыл, педагогическай үлэ ветерана. 2013 сыллаахха балаҕан ыйын 29 күнүгэр күн сириттэн туораабыта.

Решетников Петр Егорович-Көһөҥө Бүөтүр

1935-2012

Место рождения: Родился в Тастахском наслеге Намского улуса. Жил в I Нерюктяйском наслеге Олекминского улуса.

Репертуар:

«Уолан Дохсун», «Уолан Эрили», «Эрчимэн Бэргэн», «Күн Күөх» (Кюн Кюех).

«Эрили Бэргэн» олоҥхоттон абааһы уолун ырыата: https://www.youtube.com/watch?v=FGznFuXzS3o

Сведения, примечания:

СОЛОВЬЕВ Афанасий Егорович, известный современный якутский сказитель и знаток традиционной культуры и фольклора. Биографическая справка: Родился в 1935 г. в селе Таастаах, Намского района в семье охотника.Буквально с детских лет он проявлял интерес к народной песне (ырыа, тойук), скороговоркам (чабыргах), и, особенно, эпическим сказаниям (олонхо).Летом 1957 года Афанасий Егорович получает приглашение принять участие в 1-м Республиканском фестивале художественной самодеятельности, который стал ярким событием не только в творческой биографии молодого фольклорного исполнителя, но и в культурной, общественной жизни Якутии тех лет. Уже в 1979 году Афанасий Егорович впервые исполнил олонхо ‘Уолан Дохсун’ самостоятельно, которое впоследствии стало одним из его самых излюбленных эпических произведений.Сам Афанасий Егорович называл себя ‘утум-олонхосут’, т.е. сказитель, который исполняет услышанное им ранее олонхо в собственной сказительской манере интерпретации. В 1969 году Афанасий Егорович переезжает с семьей на родину своей супруги в с. 1-Нерюктяй (Олёкминский район), где начинает работать бригадиром строительной бригады. Долгие годы, вплоть до выхода на заслуженный отдых, он трудился в совхозах ‘Дмитровский’ и ‘Нерюктяй’. В эти и последующие годы Афанасий Егорович проявляет себя как талантливый, энергичный и всесторонне одарённый человек. Он активно занимается спортом, став одним из первых известных марафонцев в своем районе. С 1979 года участвует в различных районных, республиканских фестивалях, смотрах и конкурсах народного художественного творчества, где представляет свое искусство в качестве исполнителя различных традиционных жанров якутского фольклора (чабыргах, тойук, алгыс, олонхо и др.). Наибольшую известность приобретают в его исполнении олонхо ‘Уолан Дохсун’, ‘Уолан Эрили’ и др. Осознавая необходимость сохранения и популяризации эпической традиции, Афанасий Егорович исполняет олонхо не только в родном селе, но и выезжает со своими выступлениями в другие районы Якутии. Он является участником республиканских фестивалей и смотров народного творчества в г. Мирном, г. Ленске, г. Нерюнгри, г. Якутске. В 1990-е годы А.Е. Соловьев оказывает содействие в публикации эпического текста ‘Уолан Дохсун’ в Намской районной газете, сотрудничает с исследователями в организации аудиозаписи олонхо, участвует в телепередачах на республиканском телевидении (‘Аал Луук маc’) и др. Летом 2006 года он становится победителем Республиканского фестиваля олонхосутов и исполнителей олонхо в с. Сунтар (Сунтарский район) в номинации ‘Бастыҥ олонхоһут’ (‘Лучший сказитель’). Творчество А.Е. Соловьева приобретает известность не только в родной республике, но и далеко за ее пределами. В ноябре 1993 года Афанасий Егорович принимает участие в работе II-й Международной научной конференции по эпосу, посвященной памяти А.Б. Лорда в г. Санкт-Петербурге, в 1997 году — в XIII-м Токийском летнем международном фестивале ‘Гармония сфер II: мифы и легенды’ (‘Тhе Наrmоnу оf Thе Sрhеrеs II: Муths аnd Legends’) в Японии, где он совместно со старейшей сказительницей из Верхоянского района Дарьей Андреевной Томской представляет эпическое искусство Якутии. В Олёкминском районе Афанасий Егорович вёл активную творческую деятельность, ежегодно открывал торжественным благословением (алгыс) празднование национального летнего праздника Ысыах, участвовал в различных фольклорных фестивалях с исполнением различных жанров якутского фольклора. Он являлся участником фольклорного ансамбля ‘Рябинушка’, а также первым руководителем детского фольклорного ансамбля ‘Сыккыс’. Большое внимание Афанасий Егорович уделял воспитанию юных сказителей Якутии. Умер Соловьёв А.Е. в 2012 г. Награды и звания: Плодотворная творческая и общественная деятельность А.Е. Соловьева отмечена дипломами Министерства культуры и духовного развития Республики Саха (Якутия), памятным знаком-медалью в честь 100-летия Сергея Зверева (Кыыл Уола), а также дипломом и знаком отличия ‘Гражданская доблесть’. Награждён медалями "50 лет Победы в ВОВ’, ‘За доблестный труд в ВОВ’, ‘Маршал Жуков’, ’60 лет Победы в ВОВ’. Почётный гражданин Олёкминского района с 2006 г. Источник: http://olonkhotheatre.ru/olonhosuty/138-solovev-afanasij-egorovich.html

Соловьев Афанасий Егорович

1928

Место рождения: Чурапчинский улус

Репертуар:

«Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» олоҥхоттон быһа тардыы: https://www.youtube.com/watch?v=8eXOo6RdhiA

Сведения, примечания:

Николай Петрович 1928 с. Чурапчы улууһугар төрөөбүт. Олоҥхоһут, уус-уран айымньыны тарҕатааччы, «СӨ уус-уран айымньытын сайдыытыгар кылаатын иһин» анал бэлиэ хаһаайына, «СӨ бастыҥ экономиһа», «Гражданскай килбиэн» анал аат хаһаайына, олоҥхону толорооччулар күрэхтэрин лауреата. yakutiamedia.ru биэрбит интервьютуттан: " С 1952 по 1955 год я служил в военном городке Истра недалеко от Москвы. Был единственным якутом, и, очень скучая по своему родному языку, сам придумывал и пел песни. В 1960-е годы я учился в Москве, и в то время я во время долгих поездок от скуки проговаривал роль богатыря Нюргуна Боотура и других якутских богатырей. Позже я услышал исполнение роли Сорук Боллура (персонаж многих олонхо, парень-порученец или парень-табунщик у родоначальников, находящийся в прислугах) Петром Решетниковым, ийэ олонхосутом Якутии. Воодушевившись его талантом, я ходил и сам себе напевал песни Сорук Боллура, меняя интонации и стараясь подражать артистам, однако перед людьми выступать я не пробовал.Всерьез исполнением олонхо начал заниматься в 1963 году. Моим учителем был известный олонхосут Николай Сафонов из Вилюйского района, с которым я занимался около четырех лет. Позже я принял участие в большом конкурсе среди заречных районов, на котором получил титул "Лучший певец-тойуксут" (тойук – импровизированное исполнение на заданную тему). Тогда я выступал более часа. Получил большое количество наград, в том числе от Госсобрания Ил Тумэн, Ассоциации Олонхо, Дома дружбы народов им. А.Е. Кулаковского, также своего наслега. Всего более 20-ти больших наград. В прошлом году я был единственным, кто получил звание Ытык олонхосут. Также мне присудили звание "Знаменитый исполнитель великого эпоса". Подробнее: https://yakutiamedia.ru/news/432085/

Тарасов Николай Петрович

Тимофеев Никандр Прокопьевич

8 сентября 1951

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, село Томтор

Репертуар:

«Эрчимэн Бэргэн» (С.Васильев) , «Дьулуруйар Ньургун Боотур» (Б.Ойуунускай).

С. Васильев-Борогонскай «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхото: https://www.youtube.com/watch?v=hC5gWudUgjM

Сведения, примечания:

Тихонов Петр Максимович родился 8 сентября 1951 года селе Томтор Мегино-Кангаласского района. В 1977 г. окончил Намское педагогическое училище. Был направлен учителем рисования восьмилетнюю школу с. Телиги Мегино-Кангаласского района. В продолжении 18 лет работал директором в школах с.Мельжехси, Бютейдях, Наахара, Томтор. С 2003 года работает учителем истории в Томторской общеобразовательной школе. В 1984 году заочно закончил факультет ФИА ЯГУ. С 2000 года занимается исследованием , изучением, распространением, исполнением национального эпоса олонхо. Исполнитель олонхо С.Васильева «Эрчимэн Бэргэн», П.Ойунского «Дьулуруйар Ньургун Боотур». В 2006 г. победитель среди исполнителей олонхо республиканского ысыаха Туймаады, 2007г. обладатель «Гран-При» республиканского конкурса исполнителей олонхо пос. 100-летию Н.И.Степанова-Ноорой, лауреат улусного конкурса исполнителей тойук пос. 75-летию Г.Колесова, 2007г. обладатель номинации Республиканского ысыаха Олонхо в Сунтарском улусе, 2007г., участник Международного фестиваля фольклора «Манас 2007» в г. Казань, 2008г. обладатель «Гран-При» конкурса «Ураанхай Саха самныбат саргыта Олонхо» Республиканского ысыаха «Таатта олонхо биьигэ», участник юбилейных мероприятий Серпа и Молота пос.50-летию Дружбы Алданского и Мегино-Кангаласского районов в г.Алдан, республиканского семинара олонхо с.Бетюн Амгинского улуса пос. олонхосуту Чээбий, творческой экспедиции пропаганды олонхо в Нюрбинском улусе, в декабре 2008г. организовал вместе со специалистами в Республиканском Доме Арчы вечер олонхо. В 2005 г. выпущен диск исполнителей олонхо, где записано в исполнении П.Тихонова олонхо С.Васильева «Эрчимэн Бэргэн». Один из организаторов улусных мероприятий по распространению и пропаганде олонхо, научно-практических конференциях таких как: посвященных 100- летию олонхосута, члена Союза писателей СССР Н.И.Степанова-Ноорой, фольклорного семинара к 140-летию олонхосута, члена Союза писателей СССР И.И.Бурнашева-Тон Суорун, улусных конкурсов традиционного исполнения олонхо «Олонхо дойдутун о5отобун», Отличник народного образования РС(Я), награжден Почетной грамотой Мегино-Кангаласского улуса, Почетной грамотой главы Мегино-Кангаласского улуса с памятными часами, Почетной грамотой Министерства образования РС(Я), Почетной грамотой Министерства культуры и духовного развития РС(Я), знаком РС(Я) «Гражданская доблесть».

Тихонов Петр Максимович

1913-2008

Место рождения: Верхоянский улус, Эгинский наслег

Репертуар:

«Омуннаайы бухатыыр» ,«Хаан Илбистээн», «Көмүс Мөкүлүкээн оҕонньор, Элгээн Иэйиэхсит Эмээхсин», «Эллэй Баатыр», «Ньургун Боотур» , «Кулун Куллустуур», «Эрбэҕэр эрчимнээх Элитэр Бэргэн» , “Айаанай Бэргэн”, “Үчүгэй Үөдьүгүйээн, Куһаҕан Ходьугур” , “Сандалы Бэргэн”, «Тоҕус убаһа тириитэ маҕаньахтаах Тойон Нуотардыыр», «Баай киһи оҕото байбары дьоруо аттаах Баһымньы Баатыр», «Тимир бороҥ аттаах Диэлийэр Бэргэн», «Ый тойон уола Ыадаҥса Бухатыыр», «Тумул туллан түспүтүн курдук туорай тураҕас аттаах Тойон Дьаҕылымаан Бухатыыр», «Кылаан-мылаан суһуохтаах, кыыдан уоттаах тыллардаах Кыыс Кылаабынай Бухатыыр», «Төлөн хара аттаах Төбөн Буурай Бухатыыр», «Күүстээх-уохтаах Күн Эрэли Бухатыыр», «Күн өлкөнү оҕонньордоох эмээхсин», «Салбырҕастаах саадахтаах Сарын Ньургустай», «Дьулуруйар Ньургун Боотур», «Кыыс Дьоргуллай Бухатыыр», «Хаан тураҕас аттаах Дьаргыстай Бэргэн», «Туос тоһоҕос, Быар быһаҕас Тулайахаан Тойон», «Мүтүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө Бухатыыр», «Эрбэх Быһаҕас эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох», «Куоҕай маҕан Хоруодал Дохсун Бухатыыр», «Далаан араҕас аттаах Араас Мохсоҕол», «Сиэл дьаҕыл аттаах Сиэҕэннээйи Бухатыыр», «Киэҥ халлаан кэтэҕинэн бигэтэлээн үөскээбит Кэдиргэхчээн Бухатыыр», «Баай Сабыйа оҕонньордоох эмээхсин, Эйгэли-Тэйгэли Эбэрэ-Тэбэрэ Бухатыыр», «Буур тайах аттаахБулгурукку Бухатыыр», «Күн түспэтэх көмүс хайатын үрдүгэр көҥүл көҥүлүнэн көрүлэйэн үөскээбит, ый түспэтэх алтан хайатын үрдүгэр дьаалы-дьаалытынан таҥыарыйан үөскээбит Күн КүөһэҥсэБухатыыр», «Хай-Хайгыамсык Хаан Харахаан оҕонньордоох эмээхсин», «Нэк-Нэк Нэкэликээн оҕонньор», «Түбэ тиитин төргүү мутугунан куотан тахсар дүлүҥ хара аттаах Дөлүкүүлдээн Бухатыыр», «Күөл маҥан аттаах Көлүйэчээн Бухатыыр», «Күннүк сиртэн дьэргэлийэн көстөр дьэргэлгэн элэмэс аттаах Дьэр Кулантай», «Күнүгэр-Ыйыгар үтүөнү санаабыт Күннээйи Баатыр», «Халлаан хандаҕай кыыла хара соноҕостоох Хаадыыт Мохсоҕол».

«Күндүл сиртэн күлүмүрдээн көстөр күөл маҕан аттаах Көлүйэчээн бухатыыр» олоҥхоттон

«Үчүгэй Үөдьүгүйээн, Куһаҕан Ходьугур» олоҥхо

Уникальная запись. Дарья Андреевна Томская-Чайка. Сказительница Олонхо. На якутском языке. — YouTube

Сведения, примечания:

Томская Дарья Андреевна родилась в 1913 году в Эгинском наслеге Верхоянского улуса. Она была одной из талантливых сказительниц «ийэ олонхосут» современности. Ее олонхо заключили в себе эпические традиции верхоянских олонхосутов, фольклор которых представляет культуру северных якутов-оленеводов. Умерла в 2008 году в г. Якутске.

Томская Дария Андреевна-Чаайка (Олоҥхо Даарыйа)

02 Современные исполнители

15.11.1998

Место рождения: Чурапчинский улус, Чакырский наслег

Репертуар:

«Дьырыбына Дьырылыатта» П.П. Ядрихинского-Бэдьээлэ, «Ураты ураанай дьылҕалаах кыргыһыыга көлүйэр кыыһар кыһыл аттаах Кыыс Урсун удаҕан» (авторский), «Дьулуруйар Ньургун Боотур» П.Ойунского.

https://www.youtube.com/watch?v=zQMrIYNGx1k

https://www.youtube.com/watch?v=V61un4a9u68

https://www.youtube.com/watch?v=b_CXOFTnNoA

https://www.youtube.com/watch?v=K2HZ84heFio

Сведения, примечания:

С 5 лет исполняет якутский традиционный эпос Олоҥхо. Первый олоҥхо в ее исполнении – «Дьырыбына Дьырылыатта» П.П. Ядрихинского-Бэдьээлэ. В 2015 г. написала свой авторский олоҥхо "Ураты ураанай дьылҕалаах кыргыһыыга көлүйэр кыыһар кыһыл аттаах Кыыс Урсун удаҕан". Занимается всеми видами якутского фольклора: чабырҕах, хомус, народные песни, осуохай. Руководителем является Алексеева Зинаида Николаевна, мать. Лауреат многих детских конкурсов и фестивалей. В 2016 году поступила в Арктический государственный институт культуры и искусств. В 2020 окончила актерское отделение с красным дипломом (“Актёр драматического театра и кино”). Будучи студенткой, в 2019 г. стала артисткой Театра Олонхо. Автор проектов “Истиҥ Олоҥхо” (подкаст) и “Балаҕаҥҥа олоҥхо истиэх...”. У Алексеевой более десяти авторских песен. Солистка этно-группы. Участие в спектаклях 1. "Воительница Джырыбына" П.П.Ядрихинского-Бэдьээлэ (реж. М.Корнилова). Роль -Уйуллаан Куо-Өксөкү Кыыл. 2. "Сон Шамана"("Ойуун түүлэ") А.Е.Кулаковского-Өксөкүлээх Өлөксөй (реж.А.Борисов). Роли – Сир Ийэ хатыҥ, сүүһүн туолбут эмээхсин. 3. "Ала Булкун" Т.В. Захарова-Чээбий (реж. Г.Менкяров). 4. "Таптал Талыыта" М.Андросовой-Ионовай (реж .С.Борисова). 5. "Үс күн" (реж.Р.Дорофеев). Роли – Ийэ, музыкант. 6. "Кыыс Дэбилийэ" Н.П.Бурнашева-Боодьоҕос (реж. С.Борисова). Роль – Кыыс Дэбилийэ. 7. "Улуу Даарын" М.Т. Шараборина-Кумаарап (реж. М.Маркова). Роль – Кыыс Кырынаастай. 8. "Хардааччы Бэргэн" А.Т. Титарова (реж. П.Колесов). Роль – Алып Сэгэйээн удаҕан. 9. Опера "Ньургун Боотур" М.Жиркова, Г. Литинского по мотивам олоҥхо П.А. Ойуунуского (реж. А.С. Борисов). Роль – удаҕаттар (хор). Участие в конкурсах, фестивалях 1. Первый международный театральный фестиваль "NauruzSchool-2019" в г. Казань. Со спектаклем "Кыыс Дэбилийэ". 2. Международный театроведческий форум "Эпическое наследие народов Евразии в сценическом воплощении" г. Горно-Алтайск. 3. Международная театральная Олимпиада в г. Санкт-Петербург. Принимала участие со спектаклем "Воительница Джырыбына". 4. Театральный фестиваль Азии «21 Bharat Rang Mahotsav” в Индии г. Нью-Дели и г.Нагпур. 5. 6-ой Театральный фестиваль-конкурс "Новосибирский транзит" со спектаклем "Үс күн. Три светила" (реж.Р.Дорофеев), г.Новосибирск. 2021 г. 6. Написала сценарий текст-олонхо для документального фильма "Силис", посвященного к 100-летию образования ЯАССР. Фильм творческой группа “Күн оҕолоро”. реж. Д.Худаева. 2022 год. 7. Участник Всероссийского молодежного образовательного форума-фестиваля "Таврида.Арт" в Крыму г. Судак. 2022 год. 8. Участник международной презентации книги тувинского эпоса "Кунан Хара" под эгидой проекта "Эпосы народов мира", г. Кызыл, Тыва. 2022 год. 9. Сыграла на сцене Мариинского и Большого театра в составе хора Удаганок в якутской опере "Ньургун Боотур" (реж. А.Борисов). г. Санкт-Петербург, г. Москва. 2022 год. 10. В рамках Дней культуры Республики Саха сыграла главную роль в спектакле "Кыыс Дэбилийэ" на сцене Дома Актёра. г. Москва. 2022 год. Достижения 1. Грант Президента и вице-президента для молодых исполнителей олоҥхо (двухкратно). 2. Пять раз становилась обладателем Гран-при в республиканском Ысыахе Олоҥхо в жанрах олонхо и осуохай. Дважды была награждена путевкой в Париж. 3. Гран-при международного конкурса "Гордость нации", г. Москва. 4. Гран-при в республиканском фестивале молодых исполнителей олонхо "Олоҥхо дойдутун оҕотобун". 5. Гран-при в республиканском фестивале исполнителей олонхо среди молодежи "Куйуур Олонхото". 6. Гран-при Международного фестиваля "Гордость нации" в номинации “Народное пение”, “Инструментальное исполнение”. 7. Победитель первого телевизионного конкурса исполнителей олоҥхо "Олоҥхо-батл" на канале НВК Саха. 8. Знак “Надежда культуры Чурапчинского улуса”, 2023.

Алексеева Анастасия Васильевна

Багардынов Александр Никифорович

03.05.1980

Место рождения: Олекминский улус, Кыллахский наслег

Репертуар:

Н.П. Бурнашов-Боодоҕос «Кыыс Дэбилийэ», М.Т. Шараборин-Кумаарап «Дуо Бухатыыр», «Кырхах сыстыбатах Кыыда маҥан Халлаан Кыыһа»

https://www.youtube.com/watch?v=LumUxr9CiAA

https://olonkho.nlrs.ru/archives/375

https://www.youtube.com/watch?v=1G9INTvCMhE

https://www.youtube.com/watch?v=MZS8V6pHQwY

Сведения, примечания:

Артист Театра Олонхо. Отличник культуры РС (Я). Родилась 3 мая 1980 года в селе Кыыллаах-Арыы Олекминского района Якутской АССР. В 2001 году окончила театральное отделение Республиканского колледжа культуры и искусства по специальности «Социально-культурная деятельность и народное художественное творчество». В 2007 году окончила Восточно-Сибирскую государственную академию культуры и искусства по специальности «Актерское искусство». В 1999-2010 годах была актрисой Театра актера и куклы Республики Саха (Якутия) в г. Нерюнгри. В 2010-2011 годах работала редактором в редакции детских программ на НВК «Саха». Основатель, редактор и ведущая детских передач «Биһикчээн» и «Эркээйи». С 2012 года - в труппе Театра Олонхо (г. Якутск). Автор проекта “Дорҕоон - мин Көҥүлүм” (метод оздоровительного воздействия на тело и на состояние души с помощью звука). ТЕАТРАЛЬНЫЕ РАБОТЫ: Городская девушка в поэтическом спектакле «Ырыа-хоһоон» (“Стихи и песни”) А. Кулаковский, реж. Л.Гримм (2012); олоҥхоһут, Аан Алахчын – «Эрбэхчэй Бэргэн» В. Исаков, реж. Д.Тутаев (2012); Симэхсин эмээхсин, сылгы – «Сылгы уола Дыырай бухатыыр» («Сын жеребца Богатырь Дыырай») И.Бурнашев – Тоҥ Суорун, реж. Д.Тутаев (2013); удаганка – “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур” («Строптивый Кулун Куллустуур») И. Тимофеев -Теплоухов, реж. А.Борисов (2013); Ио – “Көрбүөччү” («Прометей») Эсхил; реж. Д.Тутаев (2013); олоңхоһут – «Оҕо тулаайах» В.Каратаев, реж. С.Потапов (2015); Хотун Куохтуйа, Аалай Албас Кыыл – «Күн Эрили» Н. Степанов-Ноорой; реж. М.Маркова (2015); манаах дьахтар – “Илэ буолбут иччилээх түүл” («Пионовая беседка») Тан Сяньцзу, реж. С.Борисова (2015); старушка Бэйбэрикээн – “Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин” («Старушка Бэйбэрикээн») якутская сказка, реж. М.Маркова (2016); массовка — «Дьырыбына Дьырылыатта» («Воительница-Джырыбына») П. Ядрихинский -Бэдьээлэ, реж. М.Корнилова (2016); хор – «Ала Булкун» В.Т. Захаров- Чээбий, реж. Г.Менкяров (2018); хор – «Улуу Куданса» П. Ойунский, реж. А.Борисов (2018); Сабыйа Баай хотун – «Туйаарыма Куо» П. Ойунский, реж. П.Колесов (2018); Аан Алахчын, Кыталык традиционное исполнение “Кулан Кыыртай” П.Игнатьев, реж. З. Попова (2019) ПРИЗЫ И НАГРАДЫ: Лауреат в номинации «Дебют года» республиканского конкурса среди журналистов с программой «Биһикчээн» (2010). 2017 г. Ысыах Олонхо в Вилюйском улусе – номинация "Кэскиллээх толорооччу" . 2018 г. Ысыах Олонхо в Аладанском улусе – номинация "Дорҕоонноох тойуктаах". Лауреат III степени на Международном фестивале эпосов и горловых пений "Хай-Мөрий" (Хакасия). 2021 г. Ысыах Олонхо в Олекминском улусе - лауреат III степени.

Баланова Василина Васильевна-Кэрэмэс Лыҥкыр

Борисов Юрий Петрович

1935

Место рождения: Сунтарский улус, Хаданский наслег

Репертуар:

«Бүдүрүйэри билбэтэх бороҥ тураҕас аттаах Батыйа Бэрт бухатыыр»»(Богатырь Батыя Бэрт).

Сведения, примечания:

Владимир Дмитриевич Сунтаар улууһугар 1936 сыллаахха сэтинньи 10 күнүгэр төрөөбүтэ. Көҥүл тустуунан 1955 с. дьарыктаммыта. Кинини тустууга уһуйааччыларынан С.А.Зедгенидзев уонна Н.И.Сафонов буолаллар. ССРС спордун маастарын нуорматын 1960 с. толорбута. Көҥүл тустууга Саха АССР үс төгүллээх чемпиона (1960, 1961, 1966). РСФСР-64 чемпионатын үрүҥ көмүс призера, Слада тустууга аан дойду биэс төгүллээх чемпиона, аҕам саастаахтарга самбоҕа аан дойду уонна Азия түһүлгэтин кыайыылааҕа, бэтэрээн-маастардар көҥүл тустууга аан дойдуга бастыыр иһин күрэхтэһиилэригэр 1994 с. үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Владимир Данилов араас таһымнаах түһүлгэлэргэ Д.Мирзоев, А.Киракосян, Е.Тедеев, З.Абдулбеков, Н.Неустроев, А.Захаров, Н.Захаров, П.Алексеев, А.Ермолаев, С.Дмитриев курдук биллиилээх бөҕөстөрү кытта күөн көрсүбүтэ. “Трудовые резервы” спортивнай обществоҕа тренердии сылдьан, Гавриил Дмитриеви, Савва Колесовы, Константин, Николай Жироховтары, Валентин Иванову, Дмитрий Ючюгяевы, уо.д.а. эрчийбитэ. В.Д. Данилов — ХХ үйэ спорка лауреата, самбоҕа уонна көҥүл тустууга спорт бочуоттаах маастара, Сунтаар улууһун бочуоттаах гражданина, милиция ветерана. Кэнники кэмҥэ кини Бэһэлэйдээх Болуодьа диэн аатынан норуот ырыаһыта, тойуксут, оһуохайдьыт, олоҥхоһут, алгысчыт быһыытынан биллэр.

Данилов Владимир Дмитриевич-Бэһэлэйдээх

Иванов Семен Иннокентьевич-Чочу Сэмэнэ

Иванов Станислав Александрович

20.03.1951 г.

Место рождения: Таттинский улус, Тыарасинский наслег

Репертуар:

Күннүк Уурастыырап «Тойон Дьаҕарыма», Б.Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур», М.Андросова-Ионова «Күлкүл бөҕө икки Силлирикээн эмээхсин икки”, П.Решетников-Көһөҥө Бүөтүр «Айыы Дьураҕастай»

https://www.youtube.com/watch?v=oUuhSjtsnDY

Сведения, примечания:

Таатта улууһун Кыйытыгар күн сирин көрбүтэ, Уус Тааттаҕа улааппыта. Учуутал идэлээх. СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ култууратын туйгуна. 2015 с. СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтэ “Норуот уус-уран айымньытыгар кылаатын иһин” бэлиэнэн наҕараадалаабыта. Билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Олоҥхону куолаан толорор “Удьурҕай” бөлөҕү тэрийбитэ. Кэлин бэйэтэ соҕотоҕун толоруунан дьарыктанар. Омук сирдэринэн фестивалларга, куонкурустарга кыттыбыта. 2012 cыллаахха Нью-Йорк куоракка буолбут ХНТ (ООН) XI ыҥырыылаах мунньаҕын кыттыылааҕа. 2014 с. Хаҥаласка ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхоттон Кыыс Ньургун тойугунан өрөспүүбүлүкэҕэ Гран При буолбута. “Күлкүл бөҕө оҕонньор икки Силлирикээн эмээхсин икки” олоҥхонон Кыыл Уолун үбүлүөйдээх ыһыаҕар Сунтаарга Сергей Зверев аатынан анал ааты ылбыта. Ийэ олоҥхоһут Көһөҥө Бүөтүр аатынан истипиэндьийэ стипендиата.

Маркова Раиса Семеновна

Никифоров Виталий Витальевич

Попов Алексей Леонтьевич

4 апреля 1954 г.

Место рождения: Таттинский улус, Жохсогонский наслег

Репертуар:

«Дьулуруйар Ньургун Боотур» (Нюргун Боотур Стремительный), «Тоҕус көс сири туйаҕынан анныгар туората үктүүр, аҕыс көс сири атаҕын анныгар аралдьыта үктүүр ала дьоруо аттаах Уордайа Хаан бухатыыр» (Богатырь Уордайа Хаан)

https://youtu.be/D00BsXEd4MA

Сведения, примечания:

СӨ култууратын туйгуна, үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун Бочуоттаах гражданина, оһуохай үтүөлээх этээччитэ, алгысчыт, СӨ Бочуотун кинигэтигэр киирбит дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, "Сыл бастыҥ дьиэ кэрэгэнэ-2000" өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэх кыайыылааҕа. Арассыыйатааҕы “Төрөппүт Албан аата” уордьан-мэтээл хаһаайына, 50 сыл култуураҕа үлэлээбит уопуттаах. 2022 с. Үөһээ Бүлүүгэ буолбут Олоҥхо ыөыаҕын суҥутуур кыайыылааҕа. Кэнники кэмҥэ оҕолору, ыччаты олоҥхоҕо уһуйа, үөрэтэ сылдьар үтүөкэн өҥөлөөх. Афанасий Попов 1972-74 сылларга Москваҕа эстрада мастарыскыайыгар үөрэммитэ. Ону бүтэрэн кэлэн баран, Саха Сиригэр бастакы вокальнай-инструментальнай “Чороон” ансаамбылга ыллаабыта-туойбута. Онно сылдьан кэргэнин Евдокия Петровнаны кытары билсэн, ыал буолбуттара. 1977 сыллаахха эдэр ыал биир сүбэнэн, уол дойдутугар Таатта Боробулугар тахсан олохсуйбуттара. Алта оҕону төрөтөн, бэртээхэй дьон гына улаатыннардылар. Улахан уоллара Николай Попов – СӨ норуодунай уонна үтүөлээх артыыһа, Опера, балет тыйаатырын солиһа, орто уол Петр – Санкт-Петербурдааҕы Михайловскай тыйаатырга муусукаан, Nord Sound диэн бөлөххө ыллыы сылдьыбыта. Кыра уол Афанасий — урбаанньыт, Happy Chuck бөлөххө ыллыыр.

Попов Афанасий Николаевич

Самырова Мира Васильевна

1931-2020

Место рождения: Сунтарский улус, Жарханский наслег

Репертуар:

«Чаҕылытта Бэргэн» (Чагылытта Бэргэн)

Сведения, примечания:

Николай Иванович Сафонов 1931 сыл алтынньы 14 күнүгэр Дьаархан нэһилиэгэр төрөөбүтэ.Оскуола кэннэ Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрэн, Сунтаар уонна Сиэйэ оскуолаларыгар математика учууталынан үлэлээбитэ. 1957-1958 сылларга көҥүл тустууга Сунтаар улууһун чөмпүйүөнэ. Москва куоракка И.В.Сталин аатынан Ленин орденнаах Киин судаарыстыбаннай институт физкультураҕа салаатын бүтэрбитэ. 1965 сыллаахха ССРС спордун маастара ааты ылбыта. Өр сылларга тренеринэн үлэлээн, 1981 сыллаахха Саха АССР үтүөлээх тренерэ аат иҥэриллибитэ. Николай Иванович спордунан эрэ муҥурдаммакка, эдэр ыччаты төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буоларга, төрүт култуурабытыгар уһуйан, элбэх сыралаах үлэни ыыппыта. Тас дойдуларга кытары саха төрүт култууратын тарҕатыыга кини киллэрбит кылаата сүдү. Ыһыахтар уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи оһуохай этээччилэр уонна тойуксуттар күрэхтэрин хас да төгүллээх кыайыылааҕа, олоҥхо фестивалларын лауреата. Кини үөрэппит оҕолоро араас күрэхтэргэ бастакы миэстэҕэ тиксэн, СӨ Бэрисидьиэнин Бочуоттаах грамотатынан наҕараадаламмыта. Кини суруйбут “Сүмэ тыллар”, “Түөн тыллар”, “Дьон-сэргэ ох тыла”, “Көмүс дьүрүһүн”, “Хайдах хайдаҕый?”, “Олоҥхобут тыына – олохпут тыына”, “Түөрэхтэһии” кинигэлэрэ элбэх дьон-сэргэ биһирэбилин ылбыттара.

Сафонов Николай Иванович-Дьырылы

25.10.1994

Место рождения: Таттинский улус, Жулейский наслег, село Туора-Кюель

Репертуар:

П.А. Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотун 8-ыс ырыата, Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө”, Николай Абрамов “Баһымньы баатыр Эрбэхчэй бэргэн икки”, бэйэтэ айбыт олоҥхото “Сындыыс сүүрүк аттаах саха саарына Саргылаан бухатыыр”

https://www.youtube.com/watch?v=aLhtyt7pR0U

Сведения, примечания:

Альберт Шестаков олоҥхону дьыссаат сааһыттан толорор. 2005 с. олоҥхоһут Үстүүн Нохсоороп төрөөбүтэ 100 сылынан илин эҥээр улуустарын фольклорнай күрэҕэр “Кэскиллээх этээччи”, 2006 с. Өктөмҥө ыытыллар “Сардаҥалаах аартык” өрөспүүбүлкэтээҕи куонкуруска “Сыл дебюта”, “Олоҥхоҕо түүр эйгэтэ” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ (Нам) I миэстэ, “Хотугу дойду оҕолоро – аан дойду култууратыгар” НПК “Олоҥхо түһүлгэтэ” сиэксийэтигэр I миэстэ, “Хотугу Сулус” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска “Фольклор” салааҕа хас да төгүллээх лауреат, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олоҥхо үгэстэрэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи фестивальга I степеннээх лауреат (Суотту), 2007 с. доруобуйаларынан хааччахтаахтар “Умат бэйэҥ сулускун” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэригэр олоҥхонон лауреат, “Русское чудо в Тунисе” фестивальга “Эпос” номинацияҕа лауреат. 2022 с. “Саха” НКИХ эдэр олоҥхоһуттар икки ардыларыгар ыыппыт телевизионнай күрэҕин финалиһа. “Битва в стиле олонхо” күрэс хас да төгүллээх кыайыылааҕа, “Уруйдан, улуу олоҥхо” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ “Үгэһи утумнааччы” анал аат хаһаайына. Ытык Күөлгэ “Күн туллуктара” оҕо саадыгар педагогунан үлэлиир, кырачааннары олоҥхоҕо уһуйар. Бэйэтэ айбыт олоҥхолоох - “Сындыыс сүүрүк аттаах саха саарына Саргылаан бухатыыр”

Шестаков Альберт Владимирович

03 Олонхосуты-писатели

1898-1929 (?)

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Жабыльский наслег

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Гавриил Васильевич Баишев, он же Алтан Сарын (литературный псевдоним, буквально означающий «Золотые плечи») (1898, Жабыльский наслег, Магино-Кангаласский район) — якутский националист, писатель и поэт, лингвист-тюрколог, общественный деятель. Родился в 1898 году в селе Жабыльский наслег Мегинского улуса в Якутии, там же получил скудное начальное образование. В 1917 году был учеником в почтово-телеграфной конторе Якутска. С 1918 по 1921 год состоял при почтово-телеграфном отделении в селе Амга. По националистическим убеждениям примкнул к участникам восстания 1921—1922 годов, после скрывался до объявления амнистии. В Якутске был участником и секретарём обществ «Саха Омук» и «Саха Кэскилэ». С 1924 по 1928 год обучался в Ленинградском институте живых восточных языков. Входил в состав комиссии по разработке нового якутского алфавита. Был учёным секретарём Комитета якутской письменности. Во время учёбы в ЛИЖВЯ осуществил перевод на русский язык сказания-олонхо «Ала Булкун», записанного Васильевым В. Н. в 1906 году. Выдвинул ряд предложений, касающихся реформ якутского языка. Так, он предлагал, где возможно, не заимствовать слова из русского языка, а образовывать новые от тюркских корней — например, заменить кальку с русского «аэроплан» («дьарапылаан») на «тайаара». Эти идеи встретили критику, среди противников такого подхода был Платон Ойунский. В письме Эдуарду Пекарскому от 1926 года фольклорист и этнограф Гавриил Ксенофонтов отзывался о Баишеве так: Среди своих молодых собратьев я редко встречал людей, так владеющих языком для художественных описаний. (…) Только напрасно пытается заниматься несвойственным ему делом — писанием научных статей. В ночь с 5 на 6 ноября 1929 года Гавриил Баишев был арестован в Якутске в ходе репрессий против национальной якутской интеллигенции, приговорён к трём годам концлагеря. В лагере скончался. Реабилитирован Президиумом Верховного суда Якутской-Саха ССР 20 июня 1991 года. В 1998 году В. Н. Протодьяконовым был подготовлен и издан сборник «Тоҕус этиҥ тойуга» («Песнь девяти небес»), куда вошло творческое наследие Баишева, его языковедческие статьи и письма, а также воспоминания о нём и материалы следствия

Баишев Гаврил Васильевич-Алтан Сарын

1868-1945

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Тарагайский наслег

Репертуар:

“Сылгы уола Дыырай” (Лошади сын Дыырай), “Үс үллэр хара тыаны үрүт өттүнэн омойон-чомойон көрөр, үөҥэс хара аттаах Харыадала Бэргэн” (Харыадала Бэргэн), “Сэттэ уонун ситэ туолбут Иэйимэ баай эмээхсин ийэлээх, аҕыс уонун ахчайа туолбут Аахыма баай оҕонньор аҕалаах Хара буурҕа аттаах Түҥнэри Холорук” (Тюнгнэри Холорук), “Эриэн баараҕай эмээхсин ийэлээх, Ала монуоҕай оҕонньор аҕалаах, иччик-буччук атахтаах Эгэдьэн Дьоруо аттаах, ээбир-тээбир этэрбэстээх, эгэлэ үтүө санаалаах, эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох” (Эр Соготох), “Аҕыс айыы кыыһа ойохтоох Айыы Даарын Бухатыыр” (Богатырь Айыы Даарын), “Оройунан оонньуур орой Тураҕас аттаах Одунча Боотур” (Одунча Боотур), “Олоҥхо төрдө буолбут Олоҥхолоон Боотур” (Олонгхолоон Боотур).

Сведения, примечания:

Бурнашев Иннокентий Иванович-Тоҥ Суорун (1868-1945) — сказитель-олонхосут. Член Союза писателей СССР с 1939 г. Родился в Мегино-Кангаласском улусе. Тоҥ Суорун знал и исполнял 10 олоҥхо, около 20 народных сказок, 30 преданий. Накануне первой конференции якутских писателей (декабрь 1934 г.) было записано олонхо И. Бурнашева-Тоҥ Суорун «Дыырай богатырь». В творчестве сказителя четко выступают традиционные особенности народно-поэтического мышления. Поэтический сказ «Песнь Октября» — талантливая импровизация на современную тематику. Патриотические песни И. Бурнашева вошли в коллективный сборник народных сказаний о Великой Отечественной войне «Кырдьык кыайар» («Правда побеждает») в 1945г. Импровизации Ырыа-тойук. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1944. — 74 с. О жизни и творчестве Олоҥхоһут-ырыаһыт Бурнашев И.И. (Тоҥ Суорун) / К.Н. Попова бэлэмнээтэ. — Майа, 1993. — 53 с. Бурнашев Р. Тоҥ Суорун туһунан ахтыы // Чолбон. — 1993. — 10. — С. 110-111. Попов Г.В. Тоҥ Суорун (Иннокентий Иванович Бурнашев) төрөөбүтэ 130 сылыгар // Чолбон. — 1998. — № 10. — С. 88—89. * * * Егоров А., Протодьяконов В., Павлова В. Писатели Якутии: Биобиблиогр. справочник. — Якутск: Кн. изд-во, 1981. — 271 с. О нем. — С. 73—74. Кириллин Д.В., Павлова В.Н., Шевков С.Д. Писатели земли Олоҥхо: Биобиблиогр. справочник. – Якутск: Бичик, 1995, — 304 с. О нем. — С. 268.

Бурнашев Иннокентий Иванович-Тоҥ Суорун

1907-1975

Место рождения: Усть-Алданский улус, Соттинский наслег

Репертуар:

«Эрчимэн Бэргэн»;
«Үөлэн Хардааччы» (Юелэн Хардааччы);
«Күн Эрили» (Кюн Эрили);
«Айыы Дьурастай» (Айыы Джурастай);
«Батастаан Баатыр».

Сведения, примечания:

Сергей Степанович Васильев-Борогонский (12 (25) сентября 1907, ныне Соттинский наслег Усть-Алданского улуса Якутии — 11 мая 1975) — якутский советский поэт, публицист и очеркист. Член Союза писателей СССР, лауреат Якутской республиканской имени П. А. Ойунского. Сергей Степанович Васильев-Борогонский родился 12 (25) сентября 1907 года на территории нынешнего Соттинского наслега Усть-Алданского улуса Якутии в бедной многодетной семье. В 1920 году пошёл в школу. В 1926 году поступил в Якутский педагогический техникум, который окончил в 1930 году. Был активным комсомольским и партийным деятелем. В 1931 году вступил в КПСС. Был председателем исполнительного комитета районных Советов, председателем исполкома Якутского городского совета, ответственным секретарём правления Союза писателей Якутской АССР. Публиковался с 1929 года, в 1938 году вступил в Союз писателей СССР. Его первые произведения, поэмы «Артель Романа» (1929) и «Стая журавлей» (1935), отражают тему коллективизации и социалистической перестройки якутской деревни. В 1935—1939 годах вышли его сборники стихов «Мегинцы на горе» («Мэнгэлэр хайа урдүгэр») и «На берегах Нюрбы» («Ньурба биэрэгэр»). В годы Великой Отечественной войны опубликовал поэмы «Клятва» («Андабар», 1941), «Поэма о сабле» (1943), «Слава» (1943), в которых воспевается любовь к Родине и ненависть к фашистским захватчикам. После войны опубликовал поэмы «Освобождённая вода» (1953), «Младший сын» («Кыра уол», 1960), сборник стихов «Мастера земли» («Сир уустара», 1951), сказку для детей «Советы пернатых» (1956). Основной темой его послевоенных произведений является трудовой энтузиазм якутских трудящихся. Поэма-баллада «Священный Ильмень» была удостоена Якутской республиканской премии имени П. А. Ойунского в области литературы и искусства за 1969 год. Творчество Васильева-Борогонского близко к фольклору. По утверждению Краткой литературной энциклопедии, для его стихов характерны «публицистическая острота, тяготение к эпическому изображению». Ряд произведений Васильева-Борогонского был переведён на русский язык и другие языки народов СССР. Память Именем Сергея Степановича Васильева-Борогонского названа Соттинская средняя школа Усть-Алданского улуса, парк культуры и отдыха в Нюрбе назван в его честь. Награды Два ордена «Знак Почёта» (в т.ч. 28.10.1967) Якутская республиканская премия имени П. А. Ойунского (1969)

Васильев Сергей Степанович-Борогонский

1848-1942

Место рождения: Усть-Алданский улус, II Ольтехский наслег

Репертуар:

«Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» (Мюлджю Бёгё), «Өрөгөйдөөх Үөлэн Хардааччы бухатыыр» (Богатырь Юелэн Хардааччы), «Эрбэхтэй Бэргэн», «Хаан Дьааһын» (Хаан Дьаасын), «Кыыс Ньургун» (Кыыс Нюргун), «Баһымньы Баатыр» (Басымни Баатыр), «Хахсааттыыр Хадан Буурай бухатыыр» (Богатырь Хахсааттыыр Хадан Буурай).

Сведения, примечания:

Говоров Дмитрий Михайлович (1848—1943) — олоҥхоһут, норуот ырыаһыта. ССРС суруйааччыларын холбоһуктарын чилиэнэ. 1848 сыллаахха Бороҕон улууһун (билигин Уус-Алдан улууһа) Өлтөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Олоҕун тухары үрдүк таһымнаах олоҥхоһутунан аатырбыта. Кини толорбут үс улахан олоҥхолоро «Эрбэхтэй Бэргэн», «Үөлэн Хардааччы» уонна «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» суруллубуттар. «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхо өссө 1938 сыллаахха туспа кинигэнэн тахсыбыта. Литератураны уонна фольклору чинчийээччилэргэ бэрт сэдэх кинигэлэр. Дмитрий Говоров элбэх араас сиргэ олорбут, үлэлээбит. Кыһыл көмүс хостуур сиригэр үлэлии сылдьыбыта. Сороҕор таһаҕас тиэйиитигэр сылдьара, мас мастааһынан эбэтэр балыктааһынынан дьарыгырара. Г.Д. Данилов этэринэн: «Ханна баҕарар кэллэҕинэ, кинини убаастаан көрсөллөрө, сонурҕаан, сэҥээрэн истэллэрэ. Сороҕор атын улуус олоҥхоһуттарын кытта күрэхтэһэр этилэр. Кыра-кыралаан, кинини билэр дьон элбээтэр элбээн испиттэрэ. Олоҥхо биллиилээх чинчийээччитэ Василий Васильевич Илларионов Д.М. Говоров аар-саарга аатырбыт, улахан олоҥхоһут быһыытынан сыаналыыр. Олоҥхоһут Миитэрэй 1848 сыллаахха Өлтөх нэһилиэгигэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини сиэнэ, Говорова Мария Дмитриевна өйдүүрүнэн: “Кыра эрдэҕиттэн, кини саха омук уус-уран айымньытын олус сэҥээрэр этэ. Дьон истэригэр-истибэтигэр кыһаллыбакка, хараҕын симэн баран олоҥхолуур, туойар эбит. Олоҥхолуур кэмигэр, кини биһиги сирдээҕи олохпутуттан тэйэн, олох атын сиргэ тиийэн хаалар курдук эбит. Ол курдук дууһалыын, өйдүүн-санаалыын, сүрэхтиин-быардыын тардыһан туран олоҥхолуур эбит.” Кини – дорҕоонноох тойуксут уонна алгысчыт, сээркээн сэһэнньит уонна алыптаах остуоруйаһыт, чабырҕахсыт уонна үгэһит этэ. Итини тэҥэ түөлбэ күөл саҕа түһүлгэни төрүттүүр үҥкүүһүт, хомуһуннаах ойуун буолар толору кыахтааҕа диэн биир кэминээҕи дьоно сыаналыыллар.” Д.М. Говоров үгүс элбэх олоҥхолоруттан сурукка киирбит олоҥхото үс: «Эрбэхтэй Бэргэн», «Үөлэн Хардааччы», «Мүлдьү Бөҕө».Аан маҥнай 1930 с. кэлин Саха АССР үтүөлээх учуутала буолбут Г.Д. Данилов «Эрбэхтэй Бэргэн» диэн олоҥхотун сурукка киллэрбитэ. Олоҥхо кээмэйэ тэттик, кэпсээн курдук эрээри, хомоҕой тыллаах хоһоонунан суруллубут. Д.М. Говоров 1934 с. Саха Сирин суруйааччыларын маҥнайгы конференциятыгар олоҥхоһут Тоҥ Суоруннуун кыттыыны ылбыттара. Бу кэмҥэ саха үөрэхтээҕэ, салайааччы А.Ф. Бояров «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» диэн олоҥхотун суруйбута. Кини олоҥхону олоҥхоһут тылыттан туох да эбиитэ-көҕүрэтиитэ, тупсарыыта суох суруйарга дьулуспута. Иккис уратыта, хоһоонунан суруйууну киллэрбитэ. Онон Д.М. Говоров олоҥхото хоһоонунан наарданан суруллута олоҥхо жанр быһыытынан, поэтиканы да өйдүүргэ ураты суолталаах диэн В.В. Илларионов бэлиэтиир. Саха АССР Тылы уонна культураны үөрэтэр-чинчийэр института А.Ф. Бояров Д.М. Говоров тылыттан суруйбут «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхотун бэчээттээн таһàарарга быһаарбыта.Олоҥхо 1938 с. Москва куоракка латыын алпаабытынан бэчээккэ тахсыбыта. «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» наука эйгэтигэр киэҥник биллэр. Эпосовед И.В. Пухов бу олоҥхону ырытан диссертация, монография суруйбута. Учуутал Н.М. Говоров Олоҥхоhут Миитэрэй «Эрбэхтэй Бэргэн» диэн олоҥхотун иккиhин толору суруйбута. Олоҥхону олоҥхолотон истэ-истэ бэрт уhуннук суруйбут. Онон Г.В. Данилов 1930 с. суруйбутунааҕар толору тиэкис буолан тахсыбыт. Итини таһынан «Үөлэн Хардааччы» диэн тэттик олоҥхотун 1938 сыллаахха суруттарбыт. Олоҥхоһут тылыттан ким суруйбута биллибэт. Ону филологическай наука доктора Н.В. Емельянов «Сюжеты якутских олонхо» диэн үлэтигэр киллэрбитэ. Биллиилээх олоҥхоhут Д.М. Говоров-Олоҥхоhут Миитэрэй аатын үйэтитээри Ыhыахтыыр сиргэ кини албан аатыгар аналлаах Тойон Сэргэ туруоруллубута. Олохтоох музейга Д.М. Говоровка аналлаах муннук тэриллибитэ. Д.М.Говоров киин улуустарынан Бодойбонон, Аллараа Ленанан кэрийэ сылдьан олоҥхоһут быһыытынан ыллаан-туойан дьоҥҥо-сэргэҕэ кэрэхсэппитэ, олоҕун тиһэх сылларыгар баай репертуарын сурукка киллэртэрэн үйэтиппитэ. Кини "Мүлдьү Бөҕө", "Эрбэхтэй Бэргэн" диэн бөдөҥ олоҥхолорун А.Ф.Бояров, Г.В.Данилов, Н.М.Говоров суруйбуттара. "Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө" олоҥхо туспа кинигэнэн тахсан киэҥ биһирэбили ылбыта, олоҥхоһут аатын-суолун үйэ-саас тухары үйэтиппитэ. Айымньылара Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө. — М. — Дьокуускай. 1938. Эрбэхтэй Бэргэн. Саха норуотун айымньылара. — Дьокуускай, 1942. Кыргыска киирэр алгыс. Саха фольклора. — Дьокуускай, 1942. Сигэлэр Васильев Г. М. Живой родник. — Дьокуускай, 1973. Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. — М.: Наука. 1974. Писатели Якутии. Библиографический справочник. — Дьокуускай, 1976. Энциклопедия Якутии. — Якутск, 2000. [[Билэ:|48px|Ырыа]] Бу саха ырыатыгар уонна ырыаһыттарыгар сыһыаннаах сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн көмөлөһүөххүн сөп.

Говоров Дмитрий Михайлович-Олоҥхоһут Миитэрэй, Ырыа Миитэрэй

1906-1961

Место рождения: Чурапчинский улус, Болтогинский наслег.

Репертуар:

«Айталын Куо»

Сведения, примечания:

Догордуров Михаил Федорович — поэт, прозаик, драматург. Член Союза писателей СССР (1950). Родился в Хатылынском наслеге Чурапчинского улуса. В 1925—1929 гг. работал на различных должностях в советских органах, редакциях республиканской газеты «Кыым» и районной газеты «Социализм суола». С 1952 г. являлся директором Чурапчинского районного краеведческого музея. Начал печататься с 1932 г. Награжден медалью, Почетной грамотой Президиума Верховного Совета ЯАССР. Пьеса, поставленная на сцене Якутского театра: «Аймал5ан» («Волнение») — режиссер Ф. Потапов. В 1961 г. состоялась сотая постановка данной пьесы на сцене театра. Драма-олонхо «Айталы Куо» была поставлена на сцене Вилюйского драматического передвижного театра. В школе не учился, упорно занимался самообразованием. М. Догордуров занимал различные должности в советских органах и редакциях районных газет. С 1952 г. до конца жизни работал директором Чурапчинского районного краеведческого музея. Член КПСС с 1941 г. Был знатоком якутского фольклора и исполнителем олонхо и народных песен. Первые литературные произведения М. Догордурова появились в периодической печати в 1932 г. Большим успехом пользовались в те годы его фельетоны и сатирические стихи, высмеивавшие пережитки прошлого. В повести «Александр Сергеев» показано побуждение классового самосознания трудового крестьянства Якутии в период первой мировой войны и Октябрьской революции. Главный герой повести – воспитанник ссыльных большевиков, активный участник гражданской войны в Якутии. В повести «Аныгы Лоҥкууда» («Новая Лонкуда») описаны социалистические преобразования в сельском хозяйстве. О росте и совершенствовании мастерства писателя свидетельствуют сборник рассказов «Үс моһол» («Три препятствия»), трагедия «Аймалҕан» («Волнение») – о гражданской войне в Якутии, поставленная в 1958 г. Якутским музыкально-драматическим театром им. П.А. Ойунского, и «Айталын Куо» - драматизированное олонхо, которое показал зрителям в 1959 г. Вилюйский передвижной театр. Был награжден медалью и Почетными грамотами. Пьесы Талыллыбыт айымньылар. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1963. — 256 с. Yc моhол. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1957. — 71 с. Кытыастар кыымнар. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1987. — 256 с. Олох кытыастар кыымнара. — Дьокуускай : Бичик, 2006. — 190 с. Аймал5ан : 3 оонньуулаах, 6 хартыыналаах трагедия. — С. 134—189. О жизни и творчестве М. Ф. Догордуров : 85 лет со дня рождения // Якутия — 1991 : календарь знаменат. и памят. дат. — Якутск, 1991. — С. 64—65. — Библиогр.: 7 назв. Борисова, М. А. 100 лет со дня рождения М. Ф. Догордурова, поэта, прозаика, драматурга // Якутия — 2006 : календарь знаменат. и памят. дат. — Якутск, 2006. — С. 151—153. — Библиогр.: 7 назв. Аввакумов П. Михаил Догордуурап (1906 – 1961) //Хотугу сулус. – 1986. - №9. – с. 107. Тумат С. Сээркээн сэһэнньит этэ //Чолбон. – 1996. - №9. – с. 190 – 192.

Догордуров Михаил Федосеевич

1901-1973

Место рождения: Сунтарский улус, Тюбяй-Жарханский наслег, местность Ыгыатта

Репертуар:

“Кулун кугас аттаах Куллустай Бэргэн” (Куллустай Бэргэн), «Кыыс Кыыдаан» (Девушка Кыыдаан).

Сведения, примечания:

Зверев Сергей Афанасьевич-Кыыл Уола (25.06.1900 — по новому стилю — 06.07.1900 — 07.03.1973) — сказитель-импровизатор. Заслуженный работник культуры РСФСР и ЯАССР, Член Союза писателей СССР с 1939 г. Родился в Сунтарском улусе. Более двух десятков лет батрачил. Работал шахтером на Бодайбинских золотых приисках, столяром на Кемпендяйском солеваренном заводе. Был он и председателем колхоза, и артистом Нюрбинского колхозного театра. В годы Великой Отечественной войны создал ряд патриотических песен, возвеличивающих исторический подвиг советского народа. С. Зверов в своих импровизациях воспевал родную природу, жизнь и быт народа. В послевоенные годы им созданы произведения: «Улуу Москуба туһунан тойук» («Сказание о великой Москве»), «Плотина мегинцев» и др. Поэма о славе и величии столицы Советского Союза была переведена на русский язык и получила высокую оценку в газете «Правда» в дни чествования 800-летия Москвы. С. Зверев в соавторстве с Г. Васильевым создал крупную поэму «Айхал эйиэхэ аар тайҕа» («Слава тебе, седая тайга») — о зарождении алмазной промышленности в Якутии. С. Зверев — мастер народных танцев. Ему принадлежит создание замечательного танца «Узор». Был награжден орденом Трудового Красного Знамени, медалями и Почетными грамотами. Импровизации Мин сүрэҕим. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1953. — 60 с. Айхал эйиэхэ, аар тайҕа / С.А. Зверев, Г.М. Васильев. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1958. — 48 с. Икки үйэ. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1964. — 103 с. Аман өс. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1971. — 294 с. Күрүлэс күргүөм күннэргэ: Культура дьиэлэригзр, фольклорнай коллективтарга көмө / Хомуйда В.В. Илларионов, Л.Ф. Рожина. — Бэрдьигэстээх, 1992. — 39 с. Улуу Москуба туһунан тойук: Поэма / Хомуйан оҥордо Д.С. Зверев. Худож. Н. Игнатьев. — Дьокуускай, 1999. — 74 с. * * * Алгыс: Якут. танцы, / Сост. А.Г. Лукина, М.З. Сивцева, Р.П. Макарова. — Якутск: Нац. кн. изд-во РС (Я), 1992. — 150 с. Сказание о великой Москве. — Якутск: Кн. изд-во, 1947. — 16 с. Сказание о великой Москве: С компакт-диском «Музыкальный фольклор народа саха» по произведениям, мелодией и в исполнении С.А. Зверева. — Смоленск, 1999. – 111 с. — Якут., рус., англ., нем., франц. Сказание о великой Москве: Поэма / Пер. А. Лаврин; Худож. В. Игнатьев; Авт текстов и сост. Д. Зверев. — Якутск, 1999. — 66 с.; То же: / Пер. на звен. Д. Кривошапкин. — 86 с.; / Пер. на англ. А. Скрябин. — 58 с.; / Пер. на нем. С. Новгородова. — 62 с.; / Пер. на франц. Л.Сабарайкина. 58 с. О жизни и творчестве Айыылартан айдарыылаах: С.А. Зверев-Кыыл Уолун туһунан ахтыылар / Хомуйан оҥордо В.В. Илларионов. — Дьокуускай, Бичик, 2000. — 188 с. Бугаев Н.И., Зверев Д.С. К вопросу о национальной специфике якутского поэтического творчества: На примере произведений С.А. Зверева-Кыыл Уола / Ин-т гуманитарных исследований РС (Я). – Якутск, 1999. — 33 с. Зверев Д.С. Алгыс түстэниитэ: («Аҕам туһунан аман өс» кинигэ салгыыта). – Дьокуускай: Смоленскайдааҕы полиграф. комбинат, 1999. — 292 с. Зверев Д.С. Аҕам туһунач аман өс: Ахтыылар, санаалар, этиилэр, анабыл хоһооннор, төрүччү, кэс тыл, ыйынньык. — Дьокуускай, 1995. – 173 с. Илларионов В.В. Сергей Зверев — түһүлгэ тойуксута. – Сунтаар, 1992. — 14 с. Макарова Р.П. Алааһым ахтылҕаннаах үҥкүүлэрэ: С.А. Зверев-Кыыл Уолун үҥкүүлэрин саҥардан туруоруу. — Дьокуускай: Бичик, 1997.— 160 с. Петров Н.Е. Улуу оһуокайдьыт, чулуу тойуксут: С.А. Зверев-Кыыл Уолун олоҕуттан. – Дьокуускай, 1994. – 35 с. Уткин К., Зверев Д. Үйэлэр сүгүрүйэр киһилэрэ: (С.А. Зверев-Кыыл Уолун олоҕун уонна айар үлэтин туһунан суруктара, кэпсэлгэ олоҕурбут сэһэн). — Дьокуускай: Смоленскай полиграф. комбината, 1999. — 228 с. * * * Саха народнай ырыаһыта С.А. Зверев: Биобиблиогр. ыйынньык. – Дьокуускай, 1991. 48 с. Кириллин Д.В., Павлова В.Н., Шевков С.Д. Писатели земли Олонхо: Биобиблиогр. справочник. — Якутск: Бичик, 1995. — 304 с. О нем. — С. 271—272.

Зверев Сергей Афанасьевич-Кыыл Уола

8 марта 1932 — 31 августа 1997

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, II Батаринский наслег

Репертуар:

«Дьулуруйар Ньургун Боотур» (Нюргун Боотур Стремительный)

https://www.youtube.com/watch?v=cvVRlYjExkk

https://www.youtube.com/watch?v=6nwhY65ZJnQ

Сведения, примечания:

Гаврил Колесов родился 8 марта в 1932 года в 2-м Батаринском наслеге Мегино-Кангаласского района Якутии. Сын колхозника, ещё дошкольником увлёкся народными песнями, сказками. Слушая олонхосутов, запоминал сюжеты и песни. В 1950 году восемнадцатилетним был принят в хор Якутского радиокомитета. В 1954 году впервые исполнил олонхо «Ньургун Боотур Стремительный» П. А. Ойунского. В 1957—1997 годах работал артистом Якутского драмтеатра им. П. А. Ойунского. Им создан целый ряд острохарактерных образов в драматических и музыкальных спектаклях. Основные роли: Ыстапанка — «Манчаары» по драме А. Софронова, Наара Суох — «Наара Суох» И. Гоголева, Нахов — «Пока бьётся сердце» Софр. Данилова, Сасыл Ойуун — «Красный шаман» П. Ойунского, Чачыгыр Таас ойуун — «Кудангса Великий» П. Ойунского. В музыкальных спектаклях исполнял партию Чычып Чаап в опере «Лоокуут и Нюргусун», Тиэхэ Тиэхээн — в оперетте «Цветок Севера» Г.Григоряна, Приближенный Чупчуруйдана — в балетном спектакле «Чурумчуку» Ж. Батуева. Принимал участие во VI Всемирном фестивале молодёжи и студентов в Москве в 1957 году. В 1968 году с 5 по 25 сентября Гаврил Колесов исполнил полный текст олонхо «Нюргун Боотур Стремительный» в Ленинградской студии фирмы «Мелодия». Научным руководителем этой уникальной записи был кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института мировой литературы имени Горького Академии наук СССР, автор монографии об олонхо И. В. Пухов. Написал несколько книг для детей и юношества на якутском языке. Печатался с 1960 года. В вышедшей в 1964 году повести «Внук охотника» рассказывается о приключениях юного таёжника Мнчила (на русском языке книга опубликована в 1969 году в журнале «Полярная звезда» в переводе В. Чупреева). Автор книг «Жизнь впереди» (1966), «Холодная весна» (1969), «Думы солдата» (1973). Член Союза писателей СССР с 1982 года.

Колесов Гаврил Гаврильевич

Ксенофонтов Федот Алексеевич-Докумуон

4 (16) марта 1877- 6 июня 1926

Место рождения: Таттинский улус, IV Жохсогонский наслег, местность Селлях

Сведения, примечания:

Алексей Кулаковский родился 4 (16) марта 1877 года в семье скотовода в 4-м Жохсогонском наслеге Ботурусского улуса Якутской области. Окончил реальное училище в Якутске в 1897 году. Много путешествовал по родному краю, изучая его природные богатства, этнографию, экономику. В декабре 1925 года выехал делегатом от Якутской АССР на I тюркологический съезд в Баку. По пути заболел, умер от болезни в Москве 6 июня 1926 года. Похоронен в Москве на Даниловском кладбище. Творчество Первые произведения Кулаковского были написаны в 1897 году на русском языке — «Вправе ли русские гордиться своим именем?» и «Главнейшие достоинства поэзии Пушкина». В 1900 году им было написано первое в якутской литературе поэтическое произведение «Байанай алгыһа» (Благословение Баяная). В 1900—1910-е годы Кулаковским были написаны поэмы «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ» (Портреты якуток), «Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыата» (Песня столетней старухи), «Кэччэгэй баай» (Скупой богач), «Өрүс бэлэхтэрэ» (Дары реки), «Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөөх» (Проклятый до рождения) и другие. В своих произведениях Кулаковский поднимает вопросы дружбы народов, необходимости просвещения, осуждает царизм, якутских тойонов, бесправие женщин. Все эти произведения были опубликованы только в начале-середине 1920-х годов. В начале 1920-х годов Кулаковский написал поэму «Сайын кэлиитэ» (Наступление лета) и ряд стихотворений, в которых он воспевал советскую власть. По масштабности, философскому складу содержания и образности языка вершиной творчества Кулаковского считается поэма «Ойуун түүлэ» (Сон шамана). Память Памятник в Якутске Указом Президента Республики Саха (Якутия) М. Е. Николаева от 3 марта 1992 года учреждена Государственная премия имени А. Е. Кулаковского за выдающуюся подвижническую общественную деятельность по возрождению духовной культуры народов Якутии. В 2002 году на площади Дружбы народов в Якутске установлен памятник Кулаковскому. Имя А. Е. Кулаковского присвоено: — Жохсогонской общеобразовательной школе Таттинского улуса; — Центру культуры в Якутске;

Кулаковский Алексей Елисеевич-Өксөкүлээх Өлөксөй

1907-1990

Место рождения: Эмисский наслег Амгинского улуса.

Репертуар:

«Нуоҕалдьын кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма бухатыыр» (Богатырь Тойон Джагарыма)

Сведения, примечания:

Но́виков Влади́мир Миха́йлович (псевдоним Кюннюк У́расты́ров; якут. Күннүк Уурастыырап; 26 апреля (9 мая) 1907, Эмисский наслег, Амгинский улус, Якутская область — 30 апреля 1990) — якутский поэт. Народный поэт Якутской АССР. Почётный гражданин города Якутска. Владимир Новиков родился 26 апреля (9 мая) 1907 год в крестьянской семье в Эмисском наслеге Амгинского улуса Якутской области. Окончил факультет языка и литературы Якутского государственного педагогического института (1942). Работал журналистом в различных газетах, руководил альманахом «Хотугу сулус». Член Союза писателей Союза ССР с 1938 года. Творчество Первые произведения Новикова были опубликованы в 1927 году. Его перу принадлежат сборник стихов «Уһуктубут кыраайга» (В пробуждённом крае), поэма «Коммунист Семён» (о коллективизации), поэма «Хотугу кустук» (Северная радуга, о Великой Отечественной войне). Большое внимание в своих произведениях автор уделяет родной природе. Новиков поэтически переработал якутский народный эпос «Олонхо» («Нуоҕалдьын кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма Бухатыыр», Богатырь тойон Джагарыма на рыжем коне, 1941 год). Также Новиков является автором драмы в стихах «Үчүгэй Үөдүйээн» (Красавица Юэдюйээн), пьес «Эйэ иһин» (За мир), «Албан Килбиэн», либретто оперы «Ньургуһун уонна Лоокуут» (Нюргусун и Лоокуут) и других произведений. Эпический характер носит поэма Новикова «Ымыы уонна Налбыһах» о якутской деревне 1920—30-х годов. Он также перевёл на якутский язык ряд произведений русских классиков. Память Имя В. М. Новикова присвоено Эмисской средней школе Амгинского улуса. Там же открыт дом-музей. Награды и премии Орден Трудового Красного Знамени Орден Дружбы народов Орден «Знак Почёта» (1967) Народный поэт Якутской АССР Почётный гражданин города Якутска (1982)

Новиков Владимир Михайлович-Күннүк Уурастыырап

Намский улус, Кобяконский наслег

Место рождения: 1897-1974

Репертуар:

«Үс сүүс киһини үрдүнэн өндөлдьүйэн көстөр, үс былас өртүктээх, үрүмэччи маҥан аттаах Үрүҥ Уолан бухатыыр» (Богатырь Юрюнг Уолан), «Ала кэрэ аттаах Алаҥхай Баатыр» (Алангхай Баатыр), «Үрүҥ Уолан Боотур» (Юрюнг Уолан Боотур), «Күннүк сиртэн күөх оттоон сиир көҕөччөр элэмэс аттаах Күн Эрэлик Бухатыыр» (Богатырь Кюн Эрэлик), «Сонор хаарга суола көстүбэт, кырпай хаарга кылыыта биллибэт, киргиллээх киис саҕынньаҕын кэппитинэн төрүөбүт Кириэс Бэргэн» (Кириэс Бэргэн).

Сведения, примечания:

(05.01.1897-1974), сказитель-олонхосут. Член Союза писателей СССР с 1939 г. Родился в Намском улусе. В 1919-21 гг. — член Намского улусного революционного комитета. В 1925-27 гг. — председатель наслежного Совета. Работал заведующим молочно-товарной фермы, бригадиром, кузнецом и председателем колхоза. В годы Великой Отечественной войны — боец трудового фронта. Произведения сказителя «Сир үрдүттэн сидьиҥнэри сиппийиэҕиҥ!» («Сметем всех гадов с лица земли») и «Прогульщик Бочкарев’ напечатаны в 1938 г. От него записаны олонхо «Алантай Боотур» («Богатырь Алантай на пегом коне») и «Үрүн Уолан бухатыыр» («Белый юноша»). Награжден медалями. Рекомендуемая литература: Охлопков, Егор Герасимович. Алантай Боотур : олоҥхо / [Е. Г. Охлопков-Буоратай тылыттан С. И. Охлопков суруйуута ; бэчээккэ бэлэмнээтилэр: Т. В. Илларионова, П. Н. Дмитриев ; редкол.: А. Н. Жирков (бас ред.), В. В. Илларионов, В. Н. Иванов уо.д.а. ; Россия наукаларын акад., Сибиирдээҕи салаа, Гуманит. чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын ин-та, Респ. «Олоҥхо» ассоциация, Олоҥхо уон сылын (2006-2015 сс.) бэлэмнээн ыытыыга Саха Респ. нац. тэрийэр ком.]. — Дьокуускай : Бичик, 2015. – 189 с. — (Саха боотурдара : 21 т. ; 16 т.).Румянцев, Р. Н. Кэмигэр өйдөммөтөх сүдү талаан / Р. Н. Румянцев // Эҥсиэли. — 2003. — Кулун тутар 15 к. — С. 2. Колмогоров-Быдый Дьөгүөр, Егор Иванович. Аатын / Колмогоров Е.-Быдый Дьөгүөр // Эҥсиэли. — 2009. — Тохсунньу 31 к. — С. 5. Охлопков, Р. Охлопков Егор Герасимович-Буоратай / Р. Охлопков // Эҥсиэли. — 2009. — Тохсунньу 31 к. — С. 5. Лукинов, В. Тараҕана — Эҥсиэли чулуу олоҥхоһуттара / В. Лукинов // Эҥсиэли. — 2012. — Кулун тутар 31 к. — С. 4. Охлопкова, Анна. Киэн туттар киһибит / Анна Охлопкова // Эҥсиэли. — 2017. — Кулун тутар 3 к. — С. 5.

Охлопков Егор Герасимович-Буоратай

1909-1985

Место рождения: Намский улус, Хатырыкский наслег

Репертуар:

«Көмүс Удаарын» (Кёмюс Удаарын), «Үс курдаах Үөлэн Кыырдьыт» (Юелэн Кыырджыт), «Ынах уола Айдаан бухатыыр» (Коровы сын богатырь Айдаан).

Сведения, примечания:

ПОПОВ Василий Николаевич-Бочоох (13.12.1909-1985). Родился на острове «Кэнэли» Хатырыкского наслега Намского улуса. В 30-х годах окончил 4 класса ликбеза. В 1927-1929 гг. работал председателем земельной комиссии. В 30-х годах активно участвовал в организации образования первого в районе колхоза «Кэсэр». Работал председателем ревизионной комиссии в колхозе «Кэсэр», был полевым бригадиром, председателем сельсовета, заведующим товарного склада. Два года воевал в рядах Советской Армии, после тяжелого ранения вернулся на родину. Позже работал охотником, пастухом. Всегда был в числе передовиков производства. Василий Николаевич Попов-Бочоох — известный олонхосут республики. Известными произведениями являются олонхо: «Кемус Удаарын», «Ус курдаах Уелэн Кыырдъыт», «Ынах Уола Айдаан бухатыыр» и «Уелэн Кыырдьыт». Василий Николаевич-Бочоох — участник республиканской олимпиады 1938 г. и многих республиканских смотров, фестивалей и олимпиад. В 1948 г. стал победителем I слета республиканского фестиваля исполнителей олонхо. В 1962 г. занял призовое место на республиканском конкурсе исполнителей олонхо. Успешно выступал на республиканских фестивалях в 1972-1979 гг., победитель 1983 г. занял 2 место. Всего 8 раз участвовал на республиканских конкурсах: 3 раза занимал 1 место, 5 раз — 2 место. Стихи «Уйгулаах ологу уруйдуубут» напечатаны в книге — сборнике народного творчества «Уйгулаах ологу уруйдуубут». Поэмы, стихи, отрывки из олонхо напечатаны в районных и республиканских газетах. Награжден Почетной грамотой Министерства культуры ЯАССР и научно-методического центра народного творчества, КПР в связи с 75-летием. 1984 г. Рекомендуемая литература: Реева, И. Олоҥхотун ааҕыахпыт / Ирина Реева // Эҥсиэли. — 2009. — Тохсунньу 31 к. — С. 4. Тихонов, Константин Никонович. Бочооҕу истибит дьоллоохпун / К. Н. Тихонов // Эҥсиэли. — 2009. — Сэтинньи 28 к. — С. 2. Попова, Галина Семеновна. «Үөлэн кыырдьыт» олоҥхо кэрэхсэниэх уратылара / Г. С. Попова // Иитии кыһата. — 2012. — N 2. — С. 43-47.

Попов Василий Николаевич-Бочоох

1893-1939

Место рождения: III Жохсогонском наслеге Ботурусского (ныне Черкехский наслег Таттинского улуса)

Репертуар:

III Жохсогонском наслеге Ботурусского (ныне Таттинского)

Сведения, примечания:

Плато́н Ойу́нский (Плато́н Алексе́евич Слепцо́в; 30 октября [11 ноября] 1893, Ойун-Усовский наслег, Таттинский улус, Якутская область — 31 октября 1939, Якутск) — якутский советский писатель, учёный-филолог и общественный деятель, основоположник якутской советской литературы. Стал жертвой сталинских репрессий. В 1914 году он поступил в Якутскую учительскую семинарию, которую окончил в 1917 году. В 1917—1918 годах учился в Томском учительском институте. Член КПСС с марта 1918 года. В 1921 году председатель Губревкома Якутии, в 1922 году председатель Совнаркома, в 1923 году председатель Центрального Исполнительного Комитета Якутской АССР. В 1924 году выдвинул идею о создании Якутской национальной военной школы. В 1928—1931 годах — нарком просвещения и здравоохранения Якутии. В 1935 году по его инициативе был создан НИИ языка и культуры при СНК Якутской АССР, где он был первым директором. В этом же году защитил в Институте национальностей (Москва) диссертацию на степень кандидата лингвистических наук. Член правления Союза писателей СССР в (1934—1938) годах Депутат Верховного Совета СССР 1-го созыва. Первое стихотворение опубликовал в 1917 году. В 1919 году написал ставшее широко известным в то время в Якутии стихотворение «Син биир буолбаат?» (Не всё ли равно?). Его рассказы, повести, драмы вошли в золотой фонд литературы народа саха. В качестве этнографа собрал и подготовил к изданию якутские эпосы олонхо «Дьулуруйар Ньургун Боотур» (Нюргун Бо́тур Стремительный) и «Туналыйбыт ньуурдаах Туйаарыма Куо» (Прекрасная Туйа́рыма Куо). Обосновал использование силлабо-тонического стиха в якутском языке. Переводил на якутский язык классику русской и мировой литературы. 3 февраля 1938 года был арестован органами НКВД в г. Иркутске, когда возвращался с 1-й сессии Верховного Совета СССР. Было инкриминировано обвинение в «руководстве буржуазно-националистической контрреволюционной организацией». Умер в больнице Якутской тюрьмы 31 октября 1939 года. Полностью реабилитирован 15 октября 1955 года. Память об Ойунском Имя Платона Алексеевича Ойунского присвоено: Саха академическому театру; литературному музею в Якутске; аэропорту имени Платона Ойунского (Якутск) улицам в населённых пунктах Якутии, в том числе в городах Якутске, Мирном, Нерюнгри, Вилюйске, Ленске; музею государственности РС(Я) в селе Черкёх. В 1993 году Указом Президента Республики Саха (Якутия) учреждена Государственная премия имени П. А. Ойунского, присуждаемая за выдающиеся произведения в области литературы, искусства и архитектуры, которые получили широкое общественное признание и стали национальным достоянием Республики. На центральной площади города Якутска установлен памятник Ойунскому.

Слепцов Платон Алексеевич-Ойуунускай

1897 - 1975

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Харанский наслег

Репертуар:

“Аан дойду аарымата буолан аатыран үөскээбит, улуу дойду дуолана буолан сураҕырбытАла кулун аттаах Ала Туйгун бухатыыр” (Богатырь Ала Туйгун), «Төрүт халлаан бүүрүгэр уулаан, өттөөн аһаабыт өлөр күлүк тимир быакал уот кутурук Оборчо Дьалхаан диэн аттаах оҕо Улуу Ньургун бухатыыр” (Богатырь Великий Нюргун), “Саха төрдө Сабыйа Баай, Айыы Салаҕа” (Сабыйа Баай, Айыы Салага), “Күн Эрили бухатыыр” (Богатырь Кюн Эрили), “Буурҕа хара аттаах Улдьаа Боотур” (Улджаа Боотур), “Түҥнэри Холорук, кини убайа Күн Дьирибинэ, балта Күн Сыралыма” (Тюнгнэри Холорук, его старший брат Кюн Джирибинэ и сестра Кюн Сыралыма), “Орто дойду бухатыыра Одунчалыыр Боотур” (Богатырь Среднего мира Одунчалыыр Боотур), “Аҕыс былас Айталыын Куо, Ойтолуун Куо икки” (Айталыын Куо и Ойтолуун Куо), «Ала Туйгун», «Бэриэт Бэргэн», “Түҥнэри Холорук” (Тюнгнэри Холорук), «Айталы Куо», “Одунча Бөҕө” (Одунча Бёгё), «Сабыйа Баай, Айыы Салаҕай» (Сабыйа Баай, Айыы Салагай).

https://www.google.com/search?q=%D0%A1%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2+%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9+%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87-%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B9&source=lmns&tbm=vid&bih=969&biw=1920&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiLl9WB243-AhUVuCoKHUZHAYMQ_AUoA3oECAEQAw#fpstate=ive&vld=cid:40956d22,vid:qQbRrMvTLKk

Сведения, примечания:

Степанов Николай Иванович – Ноорой – олонхосут, сказитель, народный певец, член Союза писателей СССР (1939 г.), делегат Второго Всесоюзного съезда писателей СССР, участник Великой Отечественной войны, фронтовик, член КПСС (1952 г.) Родился 8 мая 1897 года в Восточно-Хангаласском улусе, в местности Тураахтаах на территории села Хара. Николай с самого детства занимался исполнением олонхо, подражая известным сказителям Петру Назарову и Ырыа Маппыану. К годам 17 уже самостоятельно исполнял олонхо. В годы гражданской войны был членом ревкома в Кумаланском роду, работал в распределении земель. С 1930-х состоял в колхозе. В 1930-35 годы работал в создании колхозов, внедрении земельной реформы. В годы образования МТС, в 1935 году Николай был направлен в Ворошиловский колхоз (Догдогинский наслег) кузнецом. Николай Степанов – Ноорой известен тем, что первым в Якутии создал улусный драматический кружок, ставил спектакли по сюжетам олонхо. Со спектаклями по мотивам олонхо «Ала Туйгун» и «Ого туйгун» коллектив не раз выступал на районных и республиканских смотрах художественной самодеятельности. В 1937 году стали победителями районной олимпиады, а в 1940 году коллектив уже выступал на сцене Якутского театра в г. Якутске. 27 июня 1942 отправился на фронт, в ряды Красной Армии. Около 2000 якутян, призванных из Мегино-Кангаласского, Усть-Алданского, Чурапчинского, Таттинского районов на пароходе «Киров» отплыли с берега Нижнего Бестяха в сторону Иркутской области. За время долгой поездки Н. Степанов исполнял свои песни, олонхо, укреплял дух молодых земляков. Из Иркутска они добрались в г. Молотов по железной дороге. По инициативе Н. Степанова якутяне организовали концерт в честь 20-летия образования ЯАССР. Об этом свидетельствует благодарственное письмо в адрес Н. Степанова от командования. Николай Иванович, пройдя в Свердловске курсы пулеметчика, был направлен на Калининский фронт. Дважды был ранен. Был демобилизован в июне 1943 года. Вернулся домой инвалидом. В 1944 году, в честь присуждения звания Героя Советского Союза Федору Попову посмертно, Николай Иванович в с. Майя участвовал на Ысыахе, по его инициативе был поставлен спектакль-олонхо «Саха терде Сабыйа Баай». В 1945 году был одним из организаторов Ысыаха Победы в с. Майя Мегино-Кангаласского района, Николай Иванович Степанов – Ноорой провел церемонию благословения. В 1943-1953 годы работал заместителем председателя колхоза, заведующим молочной фермы, также работал в сборе пушнины. За лучшие показатели в работе был ударником и стахановцем. Ему присуждена была персональная пенсия. На пенсии был кадровым охотником. В 1952 году был принят членом в КПСС. В 1954 году был делегатом на Всесоюзном съезде писателей СССР. Николай Иванович Степанов – Ноорой – автор 9 олонхо, песен-тойуков и поэм импровизаций, которые вошли в его 5 сборников. Н.И. Степанов умер 6 января в 1975 году. Награжден медалями «За отвагу», «За Победу над Германией», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945», «20-летие Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945», «50 лет Вооруженных сир СССР», «За доблестный труд к 100-летию со дня рождения В.И. Ленина», Почетными Грамотами Президиума Верховного Совета РСФСР и Президиума Верховного Совета ЯАССР.

Степанов Николай Иванович-Ноорой

1883-1957

Место рождения: Сунтарский улус, II Нерюктейский наслег

Репертуар:

Первое советское олонхо «Сказанья о вождях» (импровизации о Ленине и Сталине

Сведения, примечания:

Михаил Тимофеев-Терешкин — якутский советский писатель, общественный деятель и один из основоположников якутской советской литературы. Михаил Николаевич Тимофеев родился 4 декабря 1883 г. во 2-м Нерюктяйском наслеге Сунтарского улуса в семье потомственного купца. В 1893 г. поступает на учебу в Сунтарское народное одноклассное училище в селе Эльгяй. После окончания Сунтарского народного одноклассного училища в 1896 г. Михаил Тимофеев поступает на учебу в Якутское духовное училище. В 1900 г. заканчивает Якутское духовное училище и поступает в Якутскую духовную семинарию. Прибыв к себе на родину, он помогает отцу в торговых делах. Позже работает учителем в Кутанинской и Шеинской церковно-приходских школах. 28 января 1906 г. он венчается с приемной дочерью улусного головы, купца и мецената Георгия Терешкина. Георгий Петрович, который не имел собственных детей, попросил зятя оформить двойную фамилию, тем самым позаботившись о сохранении собственной фамилии в его потомках. В 1907 г. сходом родоначальников Сунтарского улуса избран попечителем Сунтарского народного училища в Эльгяе. В этом же году едет в Вилюйск в качестве уполномоченного для избрания выборщиков в Государственную Думу от Якутской области. 1909 г. переезд с семьей в Эльгяй. Поездка в 1913 году в Якутск на инородческий съезд в честь 300-летия царствования Дома Романовых, в этом же году вручение медали в память трехсотлетия царствования Дома Романовых. В 1915 году на общем собрании членов Якутского отдела Императорского русского географического общества избран в действительные члены данного общества. В 1916 г. приказом губернатора Якутской области утверждено избрание головой Сунтарского улуса. 22 июля 1917 г. окончена поэма «Дьаардаах эмээхсин». В ноябре избран делегатом Сунтарской земской управы. С февраля по апрель вольнослушатель юридического факультета Томского университета. В мае того же года избран заведующим торговым отделением Сунтарского сельскохозяйственного общества. Июнь 1920 г. арест и заключение в Вилюйский домзак. Затем работает в одной из красноармейских школ учителем. В 1924 г. участвует в составе якутской делегации на похоронах В.И. Ленина. В 1927 г. вследствие болезни теряет 85 процентов зрения, а уже в 1934 г. полностью теряет зрение. В 1944 г. приезжает в Якутск с родными и поэтом, переводчиком А. Ольхоном по приглашению якутского правительства. 16 марта 1946 г. ему была вручена медаль «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.». После тяжелой и продолжительной болезни М.Н. Тимофеев-Терешкин в октябре 1957 скончался в г. Ангарске Иркутской области. Литературная деятельность 1 августа 1903 г. пишет свое первое стихотворение «Бүлүү төрдө». 22 июля 1907 г. в газете «Якутский край» публикуется стихотворение «Батталлаах дьаһал, үтүргэннээх дьүүл». 22 июля 1917 г. окончена поэма «Дьаардаах эмээхсин». В 1918 г. написана поэма «Модьугу Бөҕө». 14 марта 1920 г. написана заметка: «Предание о якутском разбойнике Василии Манчаары». В 1923 г. обществом «Сырдык» выпущен первый литературный сборник якутских авторов «Песни и стихи», в которой включены семь стихотворений и басен М.Н. Тимофеева-Терешкина. В последующие годы стихи поэта печатаются в газете «Кыым» и журнале «Якутские зарницы». Произведения М.Н. Тимофеева-Терешкина сразу вызвали большой интерес у читателей. Начиная с 1939 г., его стихи часто переводятся на русский язык и печатаются в газетах «Восточно-Сибирская правда», «Социалистическая Якутия», в журнале «Сибирские огни» и в альманахах «Новая Сибирь» и «Дружба народов». Расцвет таланта якутского поэта пришелся в годы Великой Отечественной войны. Его произведения отдельными сборниками начали печататься с 1942 г. Его книги «Якуты на войне» (1942) и «Якуты в тылу» (1944). В них представлена разностороння картина народной жизни в один из ее самых ответственных и сложных периодов. Стихотворения и поэмы наполнены духом военных лет. Особым успехом пользовались стихотворения «Якутская клятва», «Материнский наказ», «Созвездие Якутской рыси», «Ястреб студеного края», «Никита, сын Таркая», «Харадай, уничтожавший ночных сов» и другие, где изображены советские воины, якутские солдаты в образе могучих, сильных благородных якутских богатырей из олонхо. Следует отметить вклад Михаила Николаевича в развитие национальной детской литературы. Цикл стихотворений «Таежный календарь» не только представляет яркий, красочный мир глазами маленького человека, но и заключает в себе огромный познавательный материал о временах года. Научная деятельность Как член Русского географического общества он участвовал в розыске останков мамонта в бассейне речки Конхар. Вторым направлением его научной деятельности стал сбор устного народного творчества. Сбор этнографического материала осуществлялся им во второй половине 1910-х и в первой половине 1920-х годов. Здесь в первую очередь нужно отметить работу «Приметы якутов Сунтарского улуса о погоде», которая содержит много терминов по народной метеорологии и астрономии. Остальные записи можно сгруппировать в три группы: о прародительнице вилюйских якутов Джаардаахе, о происхождении шорохинских якутов и о якутском разбойнике Василии Манчары. К этим заметкам примыкают исторические предания, включенные им в свои воспоминания «На рубеже двух эпох». В двадцатых годах Тимофеевым-Терешкиным при своих разъездах был собран обширный материал, который лег в основу экономико-этнографических обзоров «Вилюйский округ» и «Колыма-Индигирский край».

Тимофеев-Терешкин Михаил Николаевич

1901-1979

Место рождения: Намский улус, Кобяконский наслег

Репертуар:

«Дьырыбына Дьырылыатта кыыс бухатыыр» (Девушка-богатырь Джырыбына Джырылыатта), «Күннүктээх сири көтөн-мөҕөн айанныыр көҕөччөр элэмэс аттаах Күн Дьөһүөлдьүт бухатыыр» (Богатырь Кюн Джёсюелджют), «Туйаҕын саҕатыттан чочугур чуоҕур аттаах Тойон Дьөллүүт бухатыыр» (Богатырь Тойон Джёллют), «Тумул хара тыа туллан-хайдан түспүтүн курдук туналҕаннаах туус маҕан аттаах Тойон Доҕуһуол» (Тойон Догусуол), «Улуу дойдуну тумнары баттаан үөскээбит, моонньун аттыгар бугул саҕа моҕохтоох Модун Баай Тойон» (Модун БаайТойон), “Күннүк сиртэн күѳн ѳттѳѳн сиир, кѳҕѳччѳр элэмэс аттаах күүстээх-уохтаах күрүлүүр харылыыр Кѳр Дохсун бухатыыр” (Богатырь Кёр Дохсун), “Кѳй салгын аһылыктаах кѳдьүнэ маҥан аттаах күүстээх-уохтаах Күүлэ Дьулусхан” (Кюлэ Джулусхан).

Сведения, примечания:

Ядрихинский Прокопий Прокопьевич-Бэдьээлэ (28.03.1901—04.02.1979) — сказитель-олонхосут. Заслуженный работник культуры РС (Я). Член Союза писателей СССР с 1939 г. Родился в Намском улусе. Ветеран колхозного и совхозного строительства, избирался председателем колхоза и сельсовета. Член КПСС с 1944 г. П. Ядрихинский являлся популярным в республике певцом-импровизатором, олонхосутом. В годы коллективизации он прославился патриотической песней «Тарагана Сайылык», впоследствии вошедшей в шкопьные хрестоматии. В годы Великой Отечественной войны выражал глубокую веру в победу над фашизмом. Он неоднократно становился лауреатом районных и республиканских смотров художественной самодеятельности, его два олонхо полностью записаны и передаются по Якутскому радио. Был награжден медалями. Импровизации Ходуһа уһуктуута. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1964. — 43 с. Олоххо айхал: Тойуктар. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1971. — 48 с. Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр: Олоҥхо. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота. 1981. — 200 с. Дьырыбына Дьырылыатта уонна Тойон Дьөллүүт. — Дьокуускай: Ситим, 1994. — 15 с. О жизни и творчестве Никитина Р.В. Талааннаах ырыаһыт Бэдьээлэ: Төрөөбүлуутугар// Чолбон. – 1991. – № 3. – С. 101-102. Урсун. Бэдьээлэ: Төрөөбүтэ 95 с. туолуутугар // Чолбон. – 1996. – № 3. – С. 166-169. * * * Егоров А., Протодьяконов В., Павлова В. Писатели Якутии: Биобиблиогр. справочник. — Якутск: Кн изд-во, 1981. — 272 с. О нем. С. 245—246. Кириллин Д.В., Павлова В.Н., Шевков С.Д. Писатели земли Олонхо: Биобиблиогр. справочник. – Якутск: Бичик, 1995. — 304 с. О нем. — С. 282.

Ядрихинский Прокопий Прокопьевич-Бэдьээлэ

1892-1942

Место рождения: Чакырский наслег Чурапчинского улуса.

Репертуар:

«Буура Дохсун», «Айыы Дьөһүөл» (Айыы Джёсюел);
«Харалаах Мохсоҕол» (Харалаах Мохсогол);
«Талыы Талба бухатыыр» (Богатырь Талыы Талба).

Сведения, примечания:

Эрилик Эристиин (Семён Степанович Яковлев; 12 (24) января 1892, с. Чакыр — 6 октября 1942, с. Толон, Чурапчинского района Якутской АССР) — советский и якутский поэт, прозаик. В годы гражданской войны — красный партизан. Член КПСС с 1924 года. Член Союза писателей СССР с 1938 года. Родился в 1892 году в крестьянской семье в селе Чакыр Чурапчинского улуса. Самоучкой овладел якутской и русской грамотой. Местные тойоны, белые бандиты, убили мать, брата и других родственников Эрилика Эристиина. В январе 1922 года погиб его 28-летний брат Гаврил-младший. В июле того же года жертвами кровавой расправы, вошедшей в историю под названием «Чурапчинская колотушка», стали его мать Елена Игнатьевна и шестеро родственников. Гаврил-старший умер в 1925 году. Позднее Эрилик Эристиин пережил смерть трёх сыновей. После гражданской войны был наборщиком в Якутской типографии (г. Якутск), уполномоченным ГПУ, заведующим отделом здравоохранения и народного образования Амгинского улусного исполкома Якутской АССР. Память Союз писателей Якутии и совхоз имени Эриликэ Эристиина учреждали ежегодную литературную премию его имени за лучшие художественные произведения на сельскую тематику. На родине писателя, в селе Чакыр, открыт Дом-музей. В 2007 году присвоено имя писателя муниципальному общеобразовательному учреждению «Чакырская средняя общеобразовательная школа» муниципального образования «Чурапчинский улус (район) Республики Саха (Якутия)»[6]. В 2017 году в Чурапчинском улусе проводились юбилейные мероприятия, посвящённые 125-летию писателя. Также жители планируют поставить памятник[7]. Творчество Семён Степанович Яковлев взял псевдоним, который относится к френонимам. Эрилик означает «выдающийся, лучший», а эристиин — «бедняга, несчастный»[8]. Заслуги Эрилика Эристиина лежат не только в художественной, но также в областях историографии, сохранения языка и эпоса олонхо. К 120-летию писателя один из его потомков Иоганн Максимов в статье «Хранитель языка саха, классик якутской литературы» сказал: «В настоящее время Россия охвачена стихией социальной энтропии и духовной деградации. В результате 20-летнего огульного очернительства советской истории возникли психологические помехи для объективного восприятия творчества одного из классиков якутской литературы. Да, Эрилик Эристиин был коммунистом и писателем социалистического реализма. Остался он певцом советской действительности, защитником идеалов коммунистического будущего. Это, конечно, противоречит идеологии капиталистического настоящего России. Но в цивилизованном обществе должны воспринимать прошлое по-научному, таким, каким оно было… Надо сделать всё возможное, чтобы народ снова не делили на „красных и белых“ (бедных и богатых) и чтобы никогда не повторилась трагедия Гражданской войны». Список произведений автора представлен на якутском языке: Суорума соруктаммыт: Пьеса. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1931. — 28 с. Бассабыык ТиниггабичДьокуускай: Кинигэ кыһата, 1934. — 23 с. Уйбаан Дууһа: Кэпсээн. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1934. — 23 с. Тулаайах Уйбаанчык: Поэма. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1935. — 41 с. Революция уолаттара: Сэһэн. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1936. — 66 с. Аймалҕан: Сэһэн. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1937. — 88 с. Кэриэс туолуута: Сэһэн. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1939. — 88 с. Маарыкчаан ыччаттара: Роман. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1942. — 206 с. Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1948. — 352 с. Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1954. — 544 с. Кэпсээннэр уонна пьесалар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1963. — 190 с. Айымньылар: 2 томнаах. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1969. — Т. 1 — 596 с. — Т.2 — 520 с. Революция уолаттара: Сэһэн, роман. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1979. — 360 с. Маарыкчаан ыччаттара. Кэриэс туолуута. Кэпсээннэр. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1983. — 584 с. Буура Дохсун: Олоҥхо. — Дьокуускай: Бичик, 1993. — 416 с. Переводы на русский язык Это неполный список, который, возможно, никогда не будет удовлетворять определённым стандартам полноты. Вы можете дополнить его из авторитетных источников. Яковлев, С. С. Исполненное завещание: повести, роман. — Якутск: Бичик, 2011. — 544 с. Яковлев, С. С. Рассказы. — Якутск: Бичик, 2012. — 128 с. Первые публикации писателя появились в 1923 году, а в 1928 году в журнале «Чолбон» вышла его первая повесть «Соһуччу үөрүү» («Неожиданная радость»), где Эрилик Эристиин показал жизнь дореволюционного якутского улуса, горькую долю сирот, брожение в умах у некоторой части якутской интеллигенции, находившейся под влиянием политических ссыльных. В период своего творческого расцвета (1931—1942 годы) появились ряд крупных прозаических произведений, поэмы «Бассабыык Тиихээн» («Большевик Тихон», 1934) и «Тулаайах Уйбаанчык» («Сирота Иванчик», 1935), где показан путь революционера-большевика. Результатом годичной творческой командировки в город Чимкент Республики Казахстан в 1930-е годы стала повесть 1936 года «Революция уолаттара» («Сыны революции»), в которой освещена судьба казахского народа в годы революции. Повесть «Аймалҕан» («Волнение») 1937 года написана на материале жизни героев из Бурятии[3]. В повести «Исполнение завещания» («Кэриэс туолуута», 1939) показано социальное прозрение якутского крестьянина. В 1938 году вследствие контузии писатель на пике литературного творчества потерял зрение. Проявив силу воли, Эрилик Эристиин в 1942 году дописывает роман о событиях гражданской войны в Якутии «Маарыкчаан ыччаттара» («Молодёжь Марыкчана»), неоднократно публиковавшуюся на русском и якутском языках. Скончался писатель 6 октября 1942 года в селе Толон Чурапчинского района Якутской АССР.

Яковлев Семен Степанович-Эрилик Эристиин

04 XVIII—XXI вв.

Абыйский улус

Лыткин Тит Андреевич-Ырыа Тиитэп

Скрыть

Алданский улус

Прокопьев Афанасий

Скрыть

Аллаиховский улус

Ефимов Иннокентий Николаевич

Скрыть

Амгинский улус (41)

Аммосов М.Ф.

Борисов Юрий Петрович

Борохун Иосиф Семенович

Буччугунаан Бүөтүр

Васильев Гаврил Кузьмич

Говоров (Дырас)

Демьянов Николай Митрофанович

Дьүлэй Иван Оҕото Тихон

Дьячковский Семен

Егоров Филипп Трофимович

Захаров Архип

Захаров Егор

Захаров Иван

Захаров Петр Архипович

Захаров Петр Николаевич

1868-1931

Место рождения: Амгинский улус, Эмисский наслег

Репертуар:

«Сылгы уола Дыырай бухатыыр» (Лошади сын богатырь Дыырай), «Бэс хайа кэтэҕинэн быстан-туллан түһэн иһэрин курдук Мээркэлдьин Сиэр аттаах бэрт киһи Бэриэт Бэргэн бухатыыр» (Богатырь Бэриэт Бэргэн), «Күннүк усталаах, көс туоралаах көдьүнэ маҥан аттаах күүстээх-уохтаах Күн Эрилик бухатыыр» (Богатырь Кюн Эрилик), «Биэстээх Бэйбэлдьин Куо балыстаах, алталаах айдаарыкы араҕас аһымньы сиэр аттаах айыы сиэнэ Алантаайы-Кулантаайы бухатыыр» (Богатырь Алантаайы-Кулантаайы), «Үчүгэй Эмэрэкээн эмээхсин улахан оҕото алаҥхаҕа төрөөбүт айаас аттаахАла Булкун бухатыыр» (Богатырь Ала Булкун), «Үрүҥ Үөдүйээн” (Юрюнг Юедюйээн), «Нуолҕалдьын кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма бухатыыр» (Богатырь Тойон Джагарыма), «Күннээх-таҥаралаах көрбүтүнэн төрөөбүт, көмүстээх биһилэҕин кэппитинэн үөскээбит Көмүс Чүүччүлээх бухатыыр» (Богатырь Кёмюс Чюччюлээх), «Өлбөт-сүппэт Үрүҥ Уолан бухатыыр» (Богатырь Юрюнг Уолан), «Үс үллэр хара тыаны үрдүнэн көстөр Үөмэс хара аттаах Харалдьымал Бэргэн»(Харалджымал Бэргэн).

Сведения, примечания:

Тимофей Васильевич Захаров – Чээбий олоҥхоһут быһыытынан киэҥник сураҕырбыт, аатырбыт киһи. Кинини бэйэтин кэмин олоҥхоһуттара, улахан суруйааччылара бэрт үрдүктүк өрө тутан ааттыыллара. Ол курдук, И.И. Бурнашев-Тоҥ Суорун, олоҥхолуурун истэн баран кэпсээбит: „Өрүс уҥуор атынан ааһан иһэн, аргыстарбыттан хаалан, биирдэ ыалга олоҥхолуу олордоҕуна, сайын олбуор таһыттан истэммин, бэркэ сөхпүтүм. Киһи тэҥэ суох киһитэ эбит этэ“, - диэн сөҕөн-махтайан Г. У. Эргискэ кэпсээбитэ баар. А.Е. Кулаковскай Амма аатырбыт олоҥхоһуттарын Ырыа Маппыйы уонна Чээбийи Соморсуҥҥа ыҥыртаран, иккиэннэрин анаан-минээн ыллаппыт, олоҥхолоппут диэн кэпсээн баар. Кырдьык, Алексей Елисеевич ханна да сырыттын, норуот ураты талааннаахтарын кытта көрсөр, ырыаларын-тойуктарын истэр, бэйэтэ да ыллаан-туойан барар үтүө үгэстээх эбит. Ол сиэринэн Амма аакка киирбит олоҥхоһуттарын ыҥыртаран, анаан истибит диэн сэрэйиэххэ сөп. П.А. Ойуунускай Аммаҕа командировкаҕа сылдьан, Чээбийи эмиэ көрсүбүтэ биллэр. Чээбий куоракка киирдэҕинэ, Ойуунускайдаах Аммосовы көрсөр үгэстээх эбит. Чугас аймаҕа П.В. Захаров ахтарынан, биирдэ Аммосов Чээбийтэн төһө сүөһүлээх-астаах буоларын ыйыппыт. Онуоха биирдэстэрэ: „Үйэлээх сааһыгар сүүс сүөһүнү толоро сатаабытын, онто куруук 99 сүөһүнэн тиийбэтин кэпсээбит. Оччоҕо үйэлээх сааскар биир буос ынахтаах батараак эбиккин“, - диэн Аммосов түмүктээн кэбиспит. Бу түгэнтэн көстөрүнэн, Чээбий бэрт күлүүлээх-оонньуулаах, сытыы өйдөөх киһи эбит. Норуодунай поэт Күннүк Уурастыырап ахтыытыттан бэрт кылгас лоскуйу холобурдуур табыгастаах «Түмэппий олоҥхолоон этэ-тыына, тутта-хапта олороро даҕаны киһиттэн атын буолааччы. Кини өрүү биир тэҥ куолаһынан хаһан да этиэ суоҕа. Куолаһа намтаан түһэн иһэн өрүһүнэн, хат улаатан, күөдьүйэн, сатараан кэлээччи. Саҥата аччыыр кэмигэр бэйэтэ эмиэ куччаабыкка, симэлийбиккэ дылы буолан, олорор сиригэр дьөлө кирийэн түһээччи. Оттон саҥата улаатан, куолаһа доллоһуйан ылыытыгар бэйэтэ... тахсааччы. Кини олоҥхото сарсыарданан өссө ордук сайдыбыкка, сэтэрбиккэ дылы буолааччы. Дьэ, оччоҕо кини киһи этэр тыла иччилэнэн, туойар тойуга чугдаарыйан, ис иһиттэн имэҥирэн-илбиһирэн барар идэлээх». Мантан да көстөрүнэн, Чээбий олоҥхолуур идэни чахчы-бааччы баһылаабыт, этэр тыл имэҥин иҥэриммит айылҕаттан айдарыылаах олоҥхоһут эбит. Тимофей Васильевич көмүстээх Тайҕаҕа үлэлии сылдьан «Эмис Түмэппийэ дуо?» дэтиэр диэри олоҥхолоон, олоҥхоһут быһыытынан талба талаана арыллыбыт. Кини Тайҕаттан дойдутугар аатырбыт-сураҕырбыт олоҥхоһут буолан төннүбүтэ. Чээбий маннык олоҥхолоох эбит: «Тойон Дьаҕарыма», «Үрүҥ Уолан», «Бэриэт Бэргэн», «Күн Эрилик», «Алантаайы-Кулантаайы», «Сылгы уонна Дыырай», «Ала Булкун», «Көмүс Чүүччүлээн», «Отох улаан аттаах Уол Туйгун», «Үрүҥ Үөдүйээн», «Уһук Туйгун бухатыыр», «Үөмэс харах аттаах Харыадала Бэргэн», «Кылааннаах уһуктаах Кыыс Ньургун», «Күн Эрэли» – барыта 14 олоҥхо. Күннүк Уурастыырап Чээбийтэн эт хаанынан истибит олоҥхолорун ааттабыта баар: «Нуоҕалдьын аттаах Тойон Дьаҕарыма бухатыыр», «Күүстээх-уохтаах Күн Эрилик», «Мээрилдьин Сиэр Кулун аттаах бэрт киһи Бэриэт Бэргэн», «Өлбөт-сүппэт Үрүҥ Уолан бухатыыр», «Сылгы уола Дыырай бухатыыр», «Алаҥхаҕа төрөөбүт айаас ала аттаах Ала Булкун бухатыыр» уонна «Көмүс Чүүччүлээн бухатыыр». Чээбий олоҥхо идэтигэр биир дойдулааҕа М.Е. Новиков-Мэлэх Мэхээлэттэн уһуйуллубута биллэр. Кини кэлин, кырдьан баран, сурахха киирбит Чээбийи олоҥхолуур идэҕэ уһуйбутунан күөн туттара. Чээбий олоҥхоһут быһыытынан биир ураты талааннааҕа. Ол курдук, баар дьону олоҥхотугар кытыаран күлүү-элэк гынан олоҥхолуур үгэстээҕэ. Чакыр орто оскуолатын нуучча тылын уонна литературатын учуутала Осипова Алена Андреевна дакылаатыттан

Захаров Тимофей Васильевич-Чээбий

1891-1964

Место рождения: Амгинский улус, Сулгаччинский наслег

Репертуар:

«Айыы сиэнэ Аламтаайы Мэргэн» (Внук Айыы Аламтаайы Мэргэн), «Молуо Даадар», “Сылгы уола Дыырай Мэргэн” (Лошади сын Дыырай Мэргэн).

Сведения, примечания:

Родилась в Амгинском улусе. Рано потеряла родителей, детство было тяжелым. Годы батрачества скрашивали только якутские народные песни, любовь к которым у девочки пробудилась рано. С 13 лет она выступала запевалой в круговых танцах «осуохай. Большое влияние оказали на нее народные певцы Гавриил Сыгынык, Тимофей Захаров-Чээбий и Ырыа Маппыан. В 1938 г. фольклорист П.Н. Попов записал две ее импровизации – «Песня о женском дне» и «Песня о выборах». В них сказительница благодарила Советскую власть за свободную, счастливую жизнь, за предоставленное женщинам равноправие. Е. Иванова в дни войны выступала с патриотическими песнями, воспевая подвиги советских воинов, родной северный край. В 1961 г. общественность республики широко отметила семидесятилетие со дня рождения прославленной сказительницы.

Иванова Екатерина Егоровна

Иванова И.К.

Көөбүр Саабыка-Ордоотур Охонооһой Уола

Ксенофонт Дарыков-Дарыыкап Силиппиэн

Лаппахаайап

Мынаах Уола

1885-19?

Место рождения: Амгинский улус, Эмисский наслег

Репертуар:

«ДуоланБаай Тойон, Араҕас БаайХотун» (Дуолан Баай Тойон, Арабай Баай Хотун), “Аҕыс атахтаах тэбиэн кулун аттаах ѳлбѳт-сүппэт Үрүҥ Уолан бухатыыр” (Богатырь Юрюнг Уолан), “Уордаах уйусхан кынаттаах табыйахаан дьаҕыл аттаах маҕан тайтарыы үчүгэй Эмэрэкээн уола аан туман кымньыылаах, аалай маҕаас аттаах Ала-Дулла бухатыыр” (Богатырь Ала-Дулла), “Тоҕус уонун туолбут Дуолан баай уолаттара: улахан уола Уол Дугуйа бухатыыр, орто уола уол ахсым аттаах Анаадьы бухатыыр, аччыгый уола Дьэллик сиэр аттаах Тэбиэ Дьаҕы бухатыыр” (Сыновья девяностолетнего богача Дуолан: старший сын богатырь Уол Дугуйа, средний сын богатырь Анааджы, младший сын богатырь ТэбиэДжагы), “Алаҥхаҕа тѳрѳѳбүт алаас ала аттаах Ала Туйгун бухатыыр, кини убайа Муустаах муора муннуга буолактаах, бурҕааттаах буор хайа дьаарбаҥнаах оччугуй чуор аттаах Очулаан-Чочулаан бухатыыр” (Богатырь Ала Туйгун и его старший брат богатырь Очулаан-Чочулаан), “Хотугу куба маҕан халлаан кулан буоругар куладыйан үѳскээбит кулун кэрэ аттаах Куолантаайы Куллугур бухатыыр” (Богатырь Куолантаайы Куллугур), “Бэс хайа кэтэҕинэн быстан ууллан иһэрин курдук, бэкир сиэр аттаах бэрт киһи Бэриэт Бэргэн” (Бэриэт Бэргэн), “Күннүк усталаах, кэс туоралаах, күѳнэ маҕан аттаах Күн Эрилик бухатыыр, кини убайа тоҕустаах оҕо эрдэҕиттэн тоҕус уон бухатыыр тойоно сураҕырбыт, аҕыстаах оҕо эрдэҕиттэн уон бухатыыр атамаана ахсааннаммыт, алталаах баһык саҕа ала таас мээчик онньуурдаах, үллэр хара тыаны үрдүнэн ѳҥѳлдьүйэн кѳстѳр үѳҥэс хара аттаах Харыадьыла Дохсун бухатыыр” (Богатырь Кюн Эрилик и его старший брат богатырь Харыаджыла Дохсун).

Новиков Михаил Ефимович-Мэлэх Мэхээлэ

1907-1951

Место рождения: Амгинский улус, Жемгунский (ныне Абагинский) наслег (м. Табалаах)

Репертуар:

«Сыанаканан сыhыылаах, холуопканан хонуулаах, сылгы сүөһү оҕото Дыырай Бэргэн бухатыыр» (Лошади сын богатырь Дыырай Бэргэн), «Хараҕын анныгар хаппар саҕа мэҥнээх хайаҕымсах Хара Хаан тойон уола өлбөт-сүппэт Үрүҥ Уолан бухатыыр» (Богатырь Юрюнг Уолан), “Дохсоҕоллой оҕонньор, Силлиэхэчээн оҕонньор” (Старик Дохсоголлой, старик Силлиэхэчээн).

Сведения, примечания:

Нохсоров Устин Гаврильевич родился 27 мая 1907 года в Абагинском наслеге Амгинского улуса. Он стал первым якутом, прославивший песни далеко за пределами республики, об этом в своей статье писал Эдуард Алексеев в газете "Кыым", 28 мая 1967 году. С раннего детства он рос, слушая знаменитых амгинских олонхосутов Т.В. Захарова — Чээбия и Г.З. Артемьева, чьи олонхо он исполнял с удовольствием. С юных лет он прославился в своем родном и соседних улусах как талантливый певец-импровизатор и олонхосут с удивительно сильным, красивым голосом. Он пел в День Победы в Москве В мае 1946 года в вестибюле одной из московских гостиниц стоял с чемоданчиком в руках человек. Среднего роста, худощавый, внешне как будто ничем не приметный. Вот только глаза — умные, немного близорукие и ... светлые, какие не часто встретишь у якута. Вид у человека растерянный. Ещё бы! Впервые в Москве, и не просто приехал — пригласили на празднование Дня победы. Отдал администратору гостиницы паспорт для прописки, тот внимательно рассмотрел документ и предложил немедленно покинуть пределы столицы. Неужели одна несправедливость, жестокая и слепая, ворвавшаяся когда-то в его жизнь, как в жизнь многих, так и будет напоминать о себе всё новыми, обидными до слёз, мелкими несправедливостями?! Вмешались друзья-земляки, дошли до самых влиятельных учреждений, и человеку разрешили остаться. А на другой день Москва слушала его в праздничном концерте. Москва рукоплескала его песенным импровизациям, хоть и пел он на незнакомом языке и были его песни так необычны. До сих пор есть в Москве люди, которые хорошо помнят Устина Нохсорова, первого якута, прославившего якутские песни далеко за пределами родной республики. Так было всегда в его жизни — большие успехи соседствовали с большими бедами, радость шла об руку с горем Он рос в прекрасных, живописных местах. Дом, где он родился, стоял в просторной и уютной речной долине близь Абаги (1). Распахни летом дверь, и перед тобой красавица Амга, а за ней высится скалистый правый берег. Но дом этот был домом бедняков, здесь хорошо знали, что такое нужда. Детей было всего двое. Родители как могли баловали своего первенца, к которому с детсва привязалось ласково-насмешливое прозвище Куутук — птенец, петушок, должно быть за тó, что всегда он что-то щебетал, ни на минуту не умолкал. Баловали, но очень недолго. Туберкулез свел в могилу обоих, когда Куутук не упел ещё опериться. Началась жизнь по родственникам — то у одних, то у других. А время было интересное, новое, тревожное — Революция! Новые люди, новые дела, новые песни. В Абагинской четырёхклассной школе, где сирота Устин и учился, и кормился за общественный счёт, и куда бегал каждый день за несколько километров из своего Табалаха, ученики отказались петь молтвы. Вместо этого на уроках молодых учителей Николая Захарова и Гаврила Старостина — оба свои, абагинские, оба коммунисты — с восторгом пели "Интернационал". Запевал Устин. Уже тогда выделялся он своим высоким чистым голосом, любовью к песням. Знал он их много, память была цепкая и воображение живое, яркое. Было тогда кого послушать на Амге, вся она звенела песнями, и не только якутскими. Издавна любила Амга русские песни, песни русских поселенцев, потомком казаков-землепроходцев; часто слышалось на её берегах мелодичное пение устьмайских и нельканских тунгусов. Как губка впитывал всё Устин. Задорные скороговорки и хитроумные загадки любил сочинять. А как сказки умел сказывать — и русские, и якутские! От солдат выучился по слуху на балалайке играть. Хомус (2) любил, из пороховой банки скрипку себе сделал. Но подлинная страсть была — слушать олонхосутов, певцов и сказителей героического якустского эпоса олонхо. Богата была ими Амга. Неподалеку от Нохсоровых жил старик Герасим Артемьев, по прозвищу Лыҥкыр уола — Сын Звонкого, прекрасный охотник и сказочник. Женат был на молодой и её выучил песни петь. Стала она потом известной народной певицей Екатериной Егоровной Ивановой. Редко приходилось Устину слушать знаменитого эмисского олонхосута Чээбия, но уже когда удавалось, по двое суток не отходил от старика, ловил каждое слово, а после подражать, копировать пытался. И получалось. А родной дед по матери — Кузьма Тырып! Хорошим олонхосутом считался. Этим и хлеб свой скудный на старости лет зарабатывал. Часто гостил у него Устин, а после смерти родителей дед первым забрал внуков к себе в Соморсун. В тот самый Соморсун, где жил почтенный старец Ырыа Маппыай (Певец Матвей), до самой смерти сохранивший замечательный дар импровизатора и удивительный голос. А Куутук Нохсоров удивлял своих друзей тем, что в точности подражал старому певцу и без запинки пел его длинные песни, особенно всем известную поэму о конце трехсотлетнего гнета русских царей, сочиненную Ырыа Маппыаем после февральской революции. Уже в 10-12 лет Устин слыл среди своих сверстников признанным певцом и сказочником. У него, как у настоящего олонхосута, скоро появился даже свой постоянный соперник — сосед Егор Карлик. Два-три раза в год устраивали они соревнования. Устин неизменно выходил победителем. Отлично учился Устин, да не долго пришлось. Всего два класса успел кончить. Остальному доучивался сам — по книгам, по жизни. Зимой 1921 года закрылась школа. Учителя-коммунисты ушли биться с белыми. Много крови и смертей довелось увидеть в это грозное время Устину и его сверстникам. Попали они в самое пекло гражданской войны. В феврале 1923 года нагрянул в Абагу генерал Пепеляев. В Табалахе, в доме Нохсоровых расположился он со своим штабом. А неподалеку, через реку, в легендарной теперь местности Сасыл Сысыы занял "ледовую" оборону попавний в окружение отряд красных. Тайком от всех пробирался туда Устин и передавал прославленному красному командиру Строду сведения о пепеляевцах. Уже тогда и на всю жизнь связал себя Устин Нохсоров с борьбой за новую, светлую жизнь, с партией коммунистов, членом которой стал в 1932 году. Жизнерадостный, задорный, общительный, он всегда впереди, всегда зачинщик, активист, оганизатор. Неутомимый запевала в осуохае (3), руководитель самодеятельных кружков, бестящий агитатор и пропагандист, Устин становится одним из комсомольских вожаков Амги. С 1934 года — он первый секретарь райкомола, а в 1937 году — заведующий парткабинетом в райкоме партии. Путь его не всегда был прям Были срывы, были и ошибки. Когда в 1929 году встал вопрос: в коммуну или в артель, Устин, горячий, нетерпеливый, увлекающийся, выбрал коммуну, стал одним из её руководителей. Странной, то беспечной, то беспокойной была жизнь в коммуне имени Сталина. Зашла она скоро в тупик, а вместе с ней и личная жизнь Устина Нохсорова. В личной жизни ему не везло. Не повезло ещё тогда, когда его, несовершеннолетнего, чтобы пристроить, роственники женили на взрослой женшину ("женщине, величиной с печку", шутил Устин впоследствии). Не повезло и когда влюбился в красавицу Надю Нектырову, звенку из нельканских. Не получилось у них крепкой семьи в коммуне. Распустили коммуну, стал Устин Нохсоров секретарем партячейки. Женился снова. Через год умерла Анна от туберкулёза. Было от чего придти в отчаяние, так и с пути недолго было сбиться. Друзья помогли — сосватали бедную сироту из Чурапчи Марию Батарину. И, кажется, удалась эта последняя попытка найти свое счастье. Триста вёрст вёз Устин молодую жену к себе в Амгу, триста вёрст пел ей, не переставая, песни... И месяца не было ещё дочери Люции, когда, как гром среди ясного неба, грянул арест... Тюрьма, допросы, карцер, тиф. Но духом не падал и друзей поддерживал шуткой и песнями. Через подгода весной освободили — слишком нелепыми были обвинения (4). Теперь всё надо было начинать сначала. Друзья советовали: иди в театр, ты — прирождённый артист. И он пошёл. Такие тогда очень нужны были рождающемуся национальному музыкальному театру. Как ассистент режиссёра и как актёр, Устин Нохсоров принимал самое деятельное участие в создании первой якутской музыкальной драмы-олонхо "Нюргун Боотур Стремительным". Это он напел Марку Николаевичу Жиркову, а затем и Генриху Ильичу Литинскому большинство её мелодий. Нохсоров был и одним из тех, благодаря кому "Нюргун Боотур" стал первой и любимой якутской оперой (5). Когда началась война Артист Первого колхозного театра Устин Нохсоров потребовал отправки на фронт. Не взяли — больны лёгкие и зрение слабое. Оставалось одно — трудиться без устали в тылу. А работать он любил, петь мог, хоть и больной уже, по многу часов подряд. Тысячи километров исколесил по Якутии. Пожалуй, так много не гастролировал до него ни один якутский певец. Тяжёлой болезнью омрачены были последние годы Нохсорова. Он знал, что обречён, но каким-то чудом почти до самой своей смерти в феврале 1951 года находил силы петь и приносить радость людям. Он умел открывать таланты. Это он помогал жить и учиться замечательной якутской певице Екатерине Захаровой. Его настойчивую поддержку в первых шагах к искусству могут с благодарностью вспомнить известные якутские певцы и композиторы-песенники Христофор Максимов и Алексей Попов, режиссёр Якутского театра Федот Потапов. Жаль, что так мало опубликовано нохсоровских песен (6). А ведь когда он совсем ещё молодой и безвестный пришёл к Платону Алексеевичу Ойунскому, прославленным якутский поэт был настолько увлечён его исполнением олонхо "Дыырай богатырь — сын кобылы", того самого, что перенял Устин когда-то от Чаабия, что советовал обязательно записать это олонхо и издать. Не пришлось — обоих, и поэта, и певца вскоре арестовали. Не увидело пока света и другое, записанное летом 1949 года нохсоровское олонхо с длинным замысловатым названием "Сын Чёрного Хаан-тойона, любящего хайах (7) и имеющего под глазом родимое пятно величиной с кисет, неумирающий богатырь Юрюн Уолан — Белый юноша". Но хоть и не так много его песен дошли до нас в записях и публикациях, память об Устине Нохсорове неизгладима для всех, кто его знал, видел и слышал, она живёт в мелодиях "Нюргун Боотура", в песнях, передаваемых из уст в уста, в пении его учеников и последователей. Примечания: 1. Абага — небольшое село, центр Абагинского наслега (бывший Женкудинский наслег). 2. Хомус — якутский музыкальный инструмент, разновидность варгана (jaw"s harp). 3. Оhуохай — якутский круговой танец. 4. Согласно архивной справке, Устин Нохсоров был арестован Амгинским районным отделом НКВД 2 ноября 1938 года; освобожден из-под стражи в Якутске 21 марта 1939 года. 5. В постановках Устин исполнял полярные по характеру роли богатыря Срединного мира Айыы Дьураҕастая и парня-вестника Сорук Боллура. 6. Маленький сборничек его песенных стихов "Yөрүү ырыалара" (Песни радости) был опубликован в 1948 году. 7. Хайах — якутское молочное блюдо. Подробнее: https://yakutiamedia.ru/news/1105716/?ysclid=lgp8utewar734032601

Нохсоров Устин Гаврильевич-Куутук

Өкөө Оҕонньор

Павлов Василий Николаевич-Ырыа Чыыркап

Павлов Тимофей Павлович

Скрыбыкин Николай Саввич

Соловьев Егор Иннокентьевич

Сүпсүк Көҕөччөр Уола Владимир

1868-?

Место рождения: Амгинский улус, Соморсунский наслег

Репертуар:

«Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» (Эр Соготох), «Кылааннаах уһуктаах Кыыс Ньургун» (Богатырка Кыыс Нюргун), «Кыыс Туйгун» (Девушка Нюргун”, «Тойон Ньургун» (Тойон Нюргун), “Хара Хаан Баай Тойон оҕонньор” (Старик Хара Хаан Баай Тойон), “Аалай Дуурай, Дуура Дохсун икки ини-биилэр” (Братья Аалай Дуурай и Дуура Дохсун), “Бэриэт Бэргэн”, “Айыыһыт сиэнэ Ала Хара, Иэйэхсит сиэнэ Илэ Хара” (Внук Айысыта Ала Хара, Внук Иэйэхсита Илэ Хара), “Дьѳһѳгѳй Айыы сиэнэ Түѳллэт Мэргэн” (Внук Джёсёгёй Айыы Тюеллэт Мэргэн), “Омуннаах тѳлѳннѳѳх Одунча Боотур” (Одунча Боотур), “Атаҕынан оонньуур Айдаарыкы араҕас аттаах Алантаайы-Кулантаайы” (Алантаайы-Кулантаайы), “Хайбытынан туппутунан хаар балаҕан саҕа хайҕамсыннаах Хара Хаан Тойон” (Хара Хаан Тойон), “Үс саха үѳлэһигэ үрдүнэн кѳстѳр, үүт улаан аттаах үс күн тѳлѳнүн иһигэр саһан кистэнэн үѳскээбит Кѳмүс Ѳндѳйүүн бухатыыр” (Богатырь Золотой Ёндёйюн), “Аҕыс уон баайтаһын биэ ийэлээх, биэс уон атыыр сылгы аҕалаах Сылгы уола Дыырай бухатыыр”(Лошади сын Богатырь Дыырай).

Тайҕа Уола Хабырыыс – Гаврил

Тарасов Степан

Тимофеев Гурий Аммосович

Тимофеев Тимофей Тимофеевич-Улдьаарха

Тоҥус Чооруос

Филиппов Василий Прокопьевич (Амырыыскай)

Филиппов Павел

Хаҥачча Уола Саһылыкаан

Хоппуус Уола Никита

Чаракыынап Уола Такыым Миитэрэй

Яковлев Кирилл Леонтьевич

Скрыть

Булунский улус

Курутуу Баһылай

Скрыть

Верхневилюйский улус

Абрамов Илларион Николаевич

Александров Никита Семенович-Ынта Никиитэ

Аммаланов Данил-Ньамах

Борисов Азар Дмитриевич

Борисов Семен Михайлович-Ыттааныкап

Васильев Cофрон

Васильев Василий-Чомпуу

Григорьев Петр Федорович

Жендринский Давыд Егорович-Саанньа

Жендринский Иван Михайлович

Жирков Сергей Евдокимович-Ньохчоҕор Суркуоп

Иванов Игнатий Григорьевич

Кысылбаиков/Кысылбаев Давид Васильевич

Мыксыйыык Сөдүөт

Николаев Владимир Тимофеевич

Николаев Егор-Дэгиритэр

Николай Тимофей-Алакаан Күтүөтэ

Павлов Дмитрий-Миитэкэ

Петров Дмитрий Васильевич-Тыллыырап

Прокопьев Егор-Мултуук Дьөгүөр

Семен Иванович-Саҥыйах

Семенов Гаврил С.

Семенов Николай-Буорту Боруоран

Сидоров Дмитрий Николаевич

Степанов Василий Григорьевич-Суор Баһылай

Суханов Федор Иннокентьевич-Багынаан

Тимофеев Василий-Лэбэкэй

Тимофеев Петр-Бөтөрүүскэ

Тимофеев Федор Николаевич – Бээчэрэ

Титаров Андрей Титович

Федоров Дмитрий

Федоров Ефрем-Хадаар

Филиппов Тарас Иннокентьевич-Саҥыйах Тараас

Харахов Василий-Бадарааҥкы

Чуручанов Спиридон

Шамаев Николай Калинович-Чопчухаан

Скрыть

Верхоянский улус (89)

Аммосов Афанасий Васильевич-Атаһынньа

Аммосов Иннокентий Петрович

Бурцев Мартын Антонович

Бурцева Евдокия Антоновна

Васильев Михаил Алексеевич-Маһыырха

Васильев Роман

Горохов Василий Павлович

Горохов Гаврил

Горохов Дмитрий Дмитриевич II

Горохов Дмитрий Дмитриевич III

Горохов Егор Романович-Сытыкай

Горохов Егор Христофорович-Чомогой (Чомоҕой)

Горохов Михаил Николаевич-Муойа

Горохов Николай Семенович

Горохов П.А.

Горохов Павел Петрович-Кууһума

Горохов Петр Федорович

Горохов Петр-Буучугурас

Гуляев Дмитрий Христофорович

Гуляев Христофор Ксенофонтович-Хаһыыра

Другин Дмитрий Николаевич

Ефимова (Горохова) Дарья Христофоровна-Ырыа Даарыйа

Захаров Дмитрий Алексеевич-Ырыа Сахаарап (Ырыа Һахаарап)

Захаров Иван Федорович

Иванов Петр Кириллович-Дьааҥы

Какаарым Өлөксөөндүрэ

Куба Ньукулай Уола

Күүрэ Хаппытыан

Кылчаахы

Манчаары

Мигалкин Гаврил Алексеевич

Мөмөр

Нууһа Маарыйата (Ньуура Маарыйа)

Покатилов Михаил Иннокентьевич

Потапов Афанасий Саввич-Кылгас Атах

Потапов Иван Яковлевич

Потапов Николай Егорович-Куба Ньукулай

Потапов Николай Иванович-Лөкөрөҥ Ньукулай

Потапов Николай Николаевич

Слепцов Гаврил Иннокентьевич-Хаһаах

Слепцов Гаврил Михайлович

Слепцов Гаврил Николаевич-Уйгурданов

Слепцов Николай Николаевич-Чалымыан Уола

Слепцов Николай Романович

Слепцов Николай Ф.

Слепцов Федор Петрович

Слепцов Федор Петрович-Уус Cүөдэр

Слепцов Федор Петрович-Уус Сүөдэр

Слепцова (Неустроева) Мария Николаевна-Кыһыллаан Маарыйата

Слепцова Мария Николаевна-Кустуй Маарыйа

Соловьев Афанасий Афанасьевич

Соловьев Гаврил Михайлович

Соловьев Иван Афанасьевич

Соловьев Михаил Николаевич

Соловьев Петр Афанасьевич

Соловьева Марфа Афанасьевна

Старостин Иван Михайлович-Масыырка (Маһыырка)

Старостин Иван-Бачаарбыт

Старостин Семен Алексеевич-Наҥса

Старостин Спиридон Алексеевич

Старостин Христофор Алексеевич

Стручков Дмитрий Тимофеевич-Долгун

Стручков Иван Михайлович-Уйбанар

Стручков Иннокентий Иннокентьевич-Хотон Хайа Киэстэ

Стручков Михаил Алексеевич-Куоркуур Мэхээлэ

Стручков Николай Андреевич

Стручков Николай Андреевич-Ньахалла

Стручкова Прасковья

Сурдургуур Охонооһой

1913-2008

Место рождения: Верхоянский улус, Эгинский наслег

Репертуар:

«Күндүл сиртэн күлүмүрдээн көстөр күөл маҕан аттаах Көлүйэчээн бухатыыр» олоҥхоттон

«Үчүгэй Үөдьүгүйээн, Куһаҕан Ходьугур» олоҥхо

Уникальная запись. Дарья Андреевна Томская-Чайка. Сказительница Олонхо. На якутском языке. — YouTube

Сведения, примечания:

Томская Дария Андреевна-Чаайка (Олоҥхо Даарыйа)

Томский Афанасий Николаевич

Томский Дмитрий Николаевич

Томский Терентий Осипович

Тоҥсоҕой

Түллэ

Цыпандин Николай Семенович-Чуурка Уус

Чараастыйа Уола

Чириков Григорий Алексеевич-Боотто

Чириков Егор Федорович-Куобах олоҥхоһут

Чириков Иннокентий Григорьевич-Манчаары

Чириков Петр Петрович-Ээмиллэ

Чириков Христофор Егорович-Кулчас Киристэпиэл

Ырыа Быллай

Ырыа Чөкөөттүүр (Ырыа Чөккөөхтүүр)

Эверстов Иннокентий-Омук Лэгиэнтэй

Юмшанов Павел Семенович-II-Ньымадьы

Юмшанов Степан Михайлович

Скрыть

Вилюйский улус (43)

Алексеев Борис

Багалаайа Сөдүөччүйэ

Биэччэр

Васильев Афанасий Софронович-Олоҥхоһут Охонооһой, Хоохура

Гоголев Ксенофонт

1907-1990

Место рождения: Вилюйский улус, Борогонский наслег

Репертуар:

“Алдьархайдаах атахтаах Ала Хотой кыыл аттаах Адьык Боотур” (Аджык Боотур), «Босхо хара тыаны моонньоох баһынан куотар моҕул кугас аттаах Модун Эр Соҕотох» (Могучий Эр Соготох), «Эрбэхтэй Бэргэн», “Үс үрүт баһа үктэллээх үүт маҥан аттаах Үрүҥ Уолан бухатыыр” (Богатырь Юрюнг Уолан), «Күрдьүк хара тыа көмнөҕүн көтүтэн эрэрин курдук күдэннээх тыыннаах күдэн кугас аттаах Ала Туйгун бухатыыр» (Богатырь Ала Туйгун), «Мөҥүрүөн Тойон аҕалаах, Эбириэн Хотун ийэлээх кылааннаах өргөстөөх Кыыс Туйгун Бухатыыр» (Богатырка Кыыс Туйгун), «Отут саһаан усталаах уот уккумдьу кугас аттаах, тоҕус тутум суһуохтаах Ытык Куллуруустай Куо диэн балыстаах Тимир Куйах Дьэриэмэт Бэргэн» (Тимир Куйах Джэриэмэт Бэргэн), «Киэҥ халлаан сиэрэр сиэрэ, далан араҕаһа, харыылаах хапсаҕайа Харыла Саар бухатыыр» (Богатырь Харыла Саар), «Аллараа дойдуга атара буолан, үөһээ дойдуга үөрбэ буолан күөрэйбит чүмэчи маҥан аттаах түөрт түбэ баһылыга Түмэликээн Бэргэн» (Тюмэликээн Бэргэн), «Оҕо Тулаайах бухатыыр» (Богатырь Ого Тулаях), «Күн-Ый икки ардыгар көмөтүнэн үөскээбит Көмүс Кыыртай бухатыыр» (Богатырь Кёмюс Кыыртай), «Үөһээ дойду дьөлө кээһэр өһөхтөөх үөрбэтэ, аллараа дойду батары анньар хааннаах атарата буолан айыллыбыт, орто дойду уордаах мохсоҕоло буолан оҥоһуллубут уот бохсурҕа аттаах Оҕо Туйгун бухатыыр» (Богатырь Ого Туйгун), «Эбириэн эмээхсин ийэлээх, Мөҥүрүөн тойон аҕалаах Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» (Бэриэт Бэргэн), «Балыксыт Баакар, Тууһун Боокор» (Рыбак Баакар, Туусун Боокор).

Гоголев Трофим Петрович-Олоҥхоһут Доропуун

Евсеев Михаил Евсеевич-Моолой

Евсеев Савва Николаевич-Туорахаан Уола Хараҕа Суох Сааба

Евсеев Степан-Киччэлиир Уола

Еремеев Егор-Көдөөкөөн

Место рождения: Вилюйский улус, Тогусский наслег

Репертуар:

«Төбөт Мэник бухатыыр» (Богатырь Тёбёт Мэник), «Үс былас оҕуур көмүс моойноох Кулун Куллустай бухатыыр» (Богатырь Кулун Куллустай), «Күдэн кугас аттаах Ала Туйгун» (Ала Туйгун), «Сытан-сытан үөскээбит Сатыалдьын бухатыыр» (Богатырь Сатыалджын), «Үөһээ дойду дьөлө тэһэр үөрбэтэ, орто дойду тобулу ытар оҕо, аллараа дойду хааннаах атарбата буолан үөскээбит, уот охсурҕа аттаах Оҕо Туйгун бухатыыр» (Богатырь Ого Туйгун), «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» (Бэриэт Бэргэн), «Тимир куйахтаах Дьэриэбэ Бэргэн» (Джэриэбэ Бэргэн), «Модун Эр Соҕотох» (Могучий Эр Соготох), «Харылыы Сүүтүк бухатыыр» (Богатырь Харылыы Сютюк), «Байыантай Бэргэн», «Бэлиэлээх Бэргэн», «Алла-Дуллу бухатыыр» (Богатырь Алла-Дуллу), «Муус кырыыс буолбут Буурдаан бухатыыр» (Богатырь Буурдаан), «Үөмээччилээн бухатыыр» (Богатырь Юемэччилээн), «Кыыдааннаах Кыыс Туйгун» (Кыдааннаах Кыыс Туйгун), «Тордохтоох дьиэҕэ тохтооботох, тобурахтаах аһы аһаабатах, Тобук уола Тойон бухатыыр» (Богатырь Тойон), «Угаар Бэргэн» (Угаар Бэргэн), «Үрүҥ Уолан» (Юрюнг Уолан), «Сэксэргэнэ Бэргэн», «Тэмиликээн Куо», «Улуу тайах уола Уот Дьурба бухатыыр» (Великого Лося сын богатырь Уот Джурба), «Бүөрсүк Бөҕө» (Бюерсюк Бёгё), «Аҕыс айыы сиэнэ Адьылыы Боотур» (Внук восьми богов Аджылыы Боотур), «Түөрт арыыны төгүрүктээн, курустаал таас үрдүгэр тура эргийэн төрөөбүт Таас Устуруудал бухатыыр» (Богатырь Таас Устуруудал).

Еремеев Степан-Дэдэгэс

Иванов Марк Гаврильевич-Табаһыт

Иванов Семен Иннокентьевич-Чочу Сэмэнэ

Иванов Станислав Александрович

Игнатьев Николай Лукич

Каратаев Василий Осипович-Харатаай Баһылай

Каратаев Семен Николаевич-Ырыа Дыгыйар

Киччээбий

Крыжановская Татьяна Васильевна

Ксенофонтов Алексей Дмитриевич-Аманааскы Өлөксөй

Ксенофонтов Федот Алексеевич-Докумуон

Кузьминов Кузьма Кузьмич-Кылаҥый

Кутурукаанаптыыр Өндөрөй

Лабыйа Уус Түмэппий

Максимов П.В.-Нэгэй

Максимов Прокопий Прокопьевич

Наҕый Кыыһа Балбаара

1938 г.р.

Место рождения: Вилюйский улус, Баппагайский наслег (уч. Лекечеен)

Репертуар:

Сведения, примечания:

Никифоров Кирилл Никонович-Лөкөчөөн

Николаев Андрей Николаевич

Николаев Ботукуо

Николаев Григорий Николаевич-Куолай

Ньыппа Силипиэн Туораах Уола

Окошкин Николай Трофимович

Павлов Семен Дмитриевич-Мэҥкэ

Поскачин Евгений Афанасьевич-Тоҥус

Седалищев Николай Иванович-Мөчөкө

Семенов Федор Семенович-Кырса

Семенов Федот-Ырыа Сөдүөт

Трофимов Алексей Петрович-Бөдьөҥ

Уус Көстөкүүн

Хойуо Мэхээлэ

Чоҥкунаан Захар

Шадрин Михаил Семенович I — Чурукунай Мэхээлэ

Эҥкэбил Миитэрэй

Скрыть

Горный улус (58)

Аанык Уола (Чэрэкэ)

Аввакумов Алексей Васильевич-Кубаҕай Өлөксөй

Алексеев Николай Иванович-Бэриэдэл

Алексеев Семен Григорьевич-Уустарабыс

Андреев Андрей Иванович

Антон

Боллотуу

Боокко Борокуоппай

Бэриэдэл

Добун Миитэрэй

Дөҥнөҥ

Дьүлэй Дьаакып

Жирков Петр Константинович-Өрөөх Бүөтүр

Захаров Николай Михайлович-Холуодьус

Испирдиэн

Кириллин Трофим Михайлович

1863-19?

Место рождения: Горный улус, Одунинский наслег

Репертуар:

«Эрэйдээх-Буруйдаах Эр Соҕотох» (2 варианта) (Эр Соготох), «Атаах эмээхсин, Чонкуруун Оҕонньор» (Старушка Атаах и старик Чонкуруун), “Алгыстаайы Хатын, Аар Мөҥүөннээх Тойон” (Алгыстаайы Хатын и МёгюеннээхТойон), «Ала Туйгун, Хара Туйгун», “Тунал Баай Тойон, Сандыл Маҥан” (Тунал Баай Тойон и Сандыл Маган), «Эристиэбэй Бэргэн», “Дьиэрбэк Бэргэн” (Джиэрбэк Бэргэн), “Хара Хаан Тойон, Маҥан Күскэҥ Хотун” (Хара Хаан Тойон и Маган КюскэнгХотун), «Бэрт киһи Бэйбэллин Тулаайах» (Бэйбэллин Тулаях), «Ытык Сөлүөнэй удаҕан» (Шаманка Ытык Сёлюенёй), «Унаалдьын Куо, Байбары Куо» (Унаалджын Куо и Байбары Куо), “Кылааннаах Уһуктаах Кыыс Бухатыыр” (Девушка-богатырь), «Ньэмиэт Бэргэн», “Дьэгэлимээн эмээхсин” (Старушка Джэгэлимээн), “Үрүҥ Уолан” (Юрюнг Уолан), «Үрүҥ Уолан, Өлбөҕөчөөн Бөҕө» (Юрюнг Уолан и Ёлбёгёчён Бёгё), «Буор Хара Аттаах Буорсун Бөҕө, Дьиэрбэн Бэргэн» (Буорсун Бёгё и Джиэрбэн Бэргэн), «Хаалдьык Бэргэн» (Хаалджык Бэргэн), “Муус Таҥастаах Муос Эрили, Айала Баатыр ” (Муос Эрили и Айала Баатыр), «Күн Айама Баатыр» (Кюн Айама Баатыр), «Ынах уола Айдаан Бухатыыр» (Коровы сын богатырь Айдаан), “Оройдоон-Буруйдаан, Мүҥүлү Бөҕө” (Оройдоон-Буруйдаан и Мюгюлю Бёгё), «Одун Халлаан Уола Одунча Бөҕө» (Одунча Бёгё), «Хара Халлаан уола Куобах Саҥыйах» (Куобах Сангыйах), «Хаарымтаҕай Хара Кыырт, Өрүкүйэр Үрүҥ Кыырт» (Хаарымтагай Хара Кыырт и Ёрюкюйэр Юрюнг Кыырт), «Оҕо Тулаайах» (Ого Тулаях), «Тыҥырахаан Эмээхсин уола Сэттэ Тутум Оҕо Тулаайах» (Ого Тулаях), «Сир Сабыйа Баай Тойон», “Саха Саарын Тойон, Айыы Сандыл Хотун”, “Чучустаан Бөҕө” (Чучустаан Бёгё), «Балыйа Баатыр», “Дьуура Бөҕө” (Джураа Бёгё), «Үрдүк таба аттаах Үөмэр Табар» (Юемёр Табар), «Кыыс Халарык» (Девушка Халарык), “Дьэрэкээн эмээхсин, Тобук оҕонньор, кинилэр уоллара маҥан биэ уола Байаҕантай Бэргэн” (Старушка Джэрэкээн, старик Тобук и их сын Байагантай Бэргэн), «Уораан Бухатыыр» (Богатырь Уораан), “Бэриэт Бэргэн, Доодору Бөҕө” (Бэриэт Бэргэн и Доодору Бёгё), «Күөнээйи Баатыр” (Кюенээйи Баатыр), “Күн Эрэлик” (Кюн Эрэлик), «Адьы-Будьу Бухатыыр Эрбэхтэй Бэргэн» (Аджы-Буджу Богатырь Эрбэхтэй Бэргэн), “Эр оҕото Эрбийэлээн Баатыр” (Эрбийэлээн Баатыр), «Модун Эр Соҕотох» (Модун Эр Соготох).

Колесов Петр Лазаревич

Кубаҕай Өлөксөй

Куллаарар Дьөгүөр

Күүстээх Дьөгүөр

Ларионов Авксентий Иванович-Чуорабыл

Максимов Савва Иванович-Чокуур Сааба

Манчаары Миитэрэй

Мэҥнээх Мэхээлэ

Неустроев М.Г.

Николаев Петр

Ньамах

Осипов Дмитрий Николаевич-Эрдиилээх Миитэрэй

Павлов Гаврил Абрамович-Лоҕуй Киргиэлэй

Петров Григорий Андреевич

Петров Михаил Яковлевич-Хаабы Мэхээлэ

Потапов Василий Михайлович-Мэскэй

Потапов Дмитрий Михайлович-Манчаары Миитэрэй

Потапов Николай Степанович-Мачыыт

Семенов Гавриил Дмитриевич I-Көлгөн

Семенова-Потапова Мария Михайловна-Ыдаҕар Кыыһа

Сидоров Николай Степанович-Тоһугур

Собоһут

Сутурук Микииппэр

Сүҥкээн

Сыппаҥха

Сэрбэлик

Тарасов Адам Александрович

Тарасов Григорий Михайлович-Тэкээнэй Уола

Тарасов Иван Яковлевич-Кырдьаҕас Бассабыык (Нэлэкэ Уйбаан)

Тарасов Николай Михайлович

Тимофеев Иннокентий Федотович

Тоһугур

Уйбаачаан Тоҥус Уола

Хаабы Мэхээлэ

Хааһах Байбал

Хандаа Өлөксөй

Харитонов Николай

Хорууһут

Чөһөнөөт Өлөксөй

Чукаарай

Чуорабыл

Ырыа Лэгиэнтэй

Скрыть

Мегино-Кангаласский улус (210)

1861-1941

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Нахаринский наслег

Репертуар:

«Ньургун Бөҕө» (Нюргун Бёгё), «Харалаан Мохсоҕол» (Харалаан Мохсогол), «Тойон Дуолан бухатыыр» (Богатырь Тойон Дуолан), «Күүстээх-уохтаах
Көҥүл Буурай» (Кёнгюл Буурай), «Тэбиэ Дьаҕыл» (Тэбиэ Джагыл), «Ала-Булкун», «Сиилинэй Дьаҕарыма бухатыыр» (Богатырь Сильный Джагарыма), «Оҕо Ньирилик бухатыыр» (Богатырь Ого Ньирилик), «Кыыс Ньургун бухатыыр» (Богатырка Кыыс Нюргун), «Чанчык Сэрбэйдээн», «Тимир Дьэкээндэ Удаҕан» (Шаманка Тимир Джэкээндэ), «Алаалаах Уола Айдаан бухатыыр» (Сын Алаалаах Богатырь Айдаан), «Тура төрөөбүт Турантай Мэргэн» (Турантай Мэргэн), «Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» (Эр Соготох), «Муҥ Татай Оҕонньор» (Старик Мунг Татай), «Эрдэм Бэргэн», «Чокуйа Боотур», «Күскэҥ Буурай бухатыыр» (Богатырь Кюскэнг Буурай), «Үс Уоллаах Үрбэҥниир оҕонньор» (Старик Юрбэнгниир), «Иэйэхсит сиэнэ Илэ Хара» (Внук Иэйэхсита Илэ Хара), «Оҕо Хорҕон бухатыыр» (Богатырь Ого Хоргон), «Таас Чоллурҕаа бухатыыр» (Богатырь Таас Чоллургаа), «Далла Буурай».

Сведения, примечания:

1868 сыллаахха Илин Хаҥалас улууһун Иккис Наахара нэһилиэгэр төрөөбүт. «Көҥүл Быырай», «Тойон Ньургун» уонна «Харалаан Мохсоҕол» олоҥхолор кини тылыттан суруллубуттар. Ону таһынан хас да остуоруйа: «Таал-Таал эмээхсин», «Бэйбэрикээн эмээхсин», «Бүүкээнниир Ыаһах». Репертуара дириҥ ис хоһоонноох уонна уус-уран ойуулаах. Николай Алексеевич Абрамов – Кынат 1861 с. Мэҥэ Хаҥалас (урут Илин Хаҥалас уонна Мэҥэ диэн икки тус-туһунан улуустар этэ), улууһугар 2-с Наахара нэһилиэгэр быстар дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Аҕата Алексей Яковлевич Абрамов, ааттыын Балыксыт Бакыныар диэн дьадаҥы киһи, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан дьиэ кэргэнин иитэн олорбут. Ийэтэ Биэрэ, Мэҥэ улууһун Алтаныттан төрүттээх Макаровтар кыыстара, Ньоҕорулла уонна Өлүөс диэн Мэҥэ Алтаныгар киэҥник биллибит ойууттар балтылара. Ийэлэрэ бэртээхэй ырыаһыт, олоҥхоһут, остуоруйаһыт уонна ааттаах күсчүт, туойтан араас иһити оҥорор идэлээх буолан, дьоҥҥо-сэргэҕэ, чугас ыалларыгар ытыктабылга сылдьар талба талааннаах эбит. Бакыныар Алаадьы Бүөтүр, Кынат Ньукулай уонна Бөллүргэй Бүөтүр диэн үс уоллаах уонна хас даҕаны кыргыттардаах эбит. Түөлбэтин дьоно ахталларынан, ийэлэрэ Биэрэ оҕолорун олоҥхолуурга, ыллыырга уһуйбут. Уолаттар чуор куоластаах, уус тыллаах дьон буола улааппыттар. Абрамовтар, төһө да кыамматтарын-түгэммэттэрин иһин, кыһыҥҥы тымныы киэһэлэргэ остуоруйа, олоҥхо кинилэр аас-туор олохторун саататара чахчы. Оҕолор маҥнай ийэлэриттэн «Таал-таал эмээхсин», «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин», «Мэник Мэнигийээн», «Чаачахаан-Чаачахаан», «Саһыл уонна Бөрө» уо.д.а. остуоруйалары истибиттэр. Кынат кэлин бу остуоруйаларын сурукка-бичиккэ биир дойдулаахтара учууталлар П.Т.Степанов, В.Р.Уломжинскай, Г.Наумовскай суруйан институт архыыбыгар туттарбыттара, үгүстэрэ научнай хомуурунньуктарга киллэриллэн тураллар. Кынат олоҥхолуурга аан маҥнай ийэтиттэн уһуйуллубута чахчы. Олоҥхоһут анкетатыгар «Күүстээх-уохтаах Көҥүл Буурай» олоҥхону аан бастаан ийэтиттэн уһуйуллан 14-15 сааһыттан дьиэтээҕилэригэр, онтон чугас эргин олоҥхолуура биллэр. Борбуйун кыаныытыгар, 20-чэ сааһыгар, чугас нэһилиэктэргэ аата-суола биллэр-сураҕырар буолбут. Быраата Алаадьы ойуун ахтарынан, Амма баайдарыгар хамнаска кэпсэтиһэн үлэлии киирэллэригэр оту-маһы эймэнитэр гына ыллаан-туойан, ол-бу ойуун тойугун туойан сөхтөрөллөр эбит. М. Горькай ССРС суруйааччыларын маҥнайгы сьеһигэр норуот тылынан айымньытын хомуйарга ыҥырыы таһаарыаҕыттан, саха фольклорун хомуйууга, кэрэхсээһиҥҥэ болҕомто ууруллар. Норуот айымньытын үлэһитэ П.Н.Попов Тааттанан, Намынан, Амманан, Мэҥэ Хаҥалаһынан сылдьан советскай фольклор айымньыларын суруйан барар. Дьэ, ол сылдьан Мэҥэ Хаҥалас Наахаратыгар бүгэн олорор Н.А.Абрамов-Кынат ырыатын-тойугун сурукка- бичиккэ түһэрэр, айар үлэҕэ көҕүлүүр. Кини үтүө көмөтүнэн «Төрөөбүт дойдум», «Уот тыыннаах тыраактыр көлө» хоһуйуулара күн сирин көрөллөр. Кырдьаҕас олоҥхоһут мантан баай репертуарын суруйтарарга анаан дьарыктанар. Кыыһынаан куоракка көһөн киирэн, айымньылаах үлэҕэ оройунан түһэр. Суруйааччылар, культура үлэһиттэрэ, фольклорист хомуйааччылар кини баай репертуарын суруйтарарыгар көх-нэм буолаллар. Кынат ордук олоҥхотун сурукка-бичиккэ түһэриигэ болҕомтотун уурбут. Бэрт кылгас кэмҥэ биэс олоҥхотун суруйтарбытын киһи сөҕө саныыр. Ол курдук олоҥхоһут биир дойдулааҕа П.Т.Степанов «Ньургун Бөҕө» диэн рукописнай тексэ 21318 хоһоонунан строкалаах олоҥхону толору суруйбута. И.Н.Васильев 18420 строкалаах «Көҥүл Буурай» олоҥхону сурукка-бичиккэ тиспит. Кынат олоҥхолоруттан бастыҥнара, кээмэйинэн да бөдөҥнөрө «Харалаан Мохсоҕол» буолар. Бу олоҥхону Г.Е.Ефремов суруйбута тексин кээмэйэ 445 лиистээх, хоһоонун строката 18420 буолбут балачча улахан олоҥхо эбит. Бу ахтыллыбыт үс олоҥхо Н.А.Абрамов репертуарыгар бэрт бигэтик киирбиттэр. Кынат «Олоҥхоһут анкетатыгар» даҕаны, фольклористарга, дьоҥҥо даҕаны мэлдьи бу олоҥхолору өрө тутан бэлиэтээн суруйтарар, олоҥхо дьоро киэһэлэригэр толорор эбит. Олоҥхоһут устар ууну сомоҕолуур уран тыл ууһа буолан, тута хоһуйан ыллыыр ураты дьоҕурдааҕа. Үксүн аныгы олоҕу, советскай былаас ситиһиилэрин, колхуос үлэтин-хамнаһын уустаан-ураннаан хоһуйбута. Н.А.Абрамов – Кынат 1941 с. атырдьах ыйын маҥнайгы күннэригэр орто туруу дойдутуттан букатыннаахтык барбыта. Ол да буоллар, олоҥхоһут бэрт кылгас кэмҥэ үлүмнэтэн үлэлээн, үс толору, икки быстах олоҥхолорун, уус-уран өттүнэн сиппит-хоппут ырыаларын-тойуктарын, норуокка киэҥник биллэр остуоруйаларын суруйтаран хаалларбыта, норуот талба талааннааҕын быһыытынан аатын-суолун үйэтиппитэ. Кэлэр көлүөнэ фольклористар кини баай репертуарын үөрэтэн-чинчийэн, киэҥ суолга, наука эйгэтигэр таһаарыахтара, анаан чинчийиэхтэрэ.[1] Айымньылара Төрөөбүт дойдум. Уот тыыннах трактор көлө. — Норуот ырыаһыттара. — Дь., 1942. Хааннаах фашист хампарыйдын. — Кырдьык кыайар. — Дь., 1942.

Абрамов Николай Алексеевич-Кынат

Абрамов Петр Алексеевич II-Бөллүркэй Бүөтүр

Абрамов Петр Алексеевич-Алаадьы

Абрамова-Макарова Вера Макаровна

Агаарка Кыыһа

Алексеев И.И.

Алексеев П.

Алексеев Петр Петрович-Маастар

Алексеев Савва

Андреев Алексей

Андреев Давыд-Улахан Дабыыт

Андреев Дмитрий

Андреев Михаил Степанович-Ороойко (Ноодьу Уол)

Апросимова Татьяна Анисимовна-Татыйаас Удаҕан

Аргунов Иннокентий-Дьалкыһыап Ойуун

Аргунова Ирина (Феодосия?) Игнатьевна

Архипов Дмитрий Иванович-Нууччалба

Афанасьев Афанасий Хантеевич

Афанасьев Константин Дмитриевич-Боруорбах

Афонский Д.И.

1898-1929 (?)

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Жабыльский наслег

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Баишев Гаврил Васильевич-Алтан Сарын

Баишев-Куллай

Барашков Михаил Ефимович

Белолюбскай Михаил Никитич-Мардьаахап

Беляев Василий Прокопьевич-Тэбик Баһылай

Беляев Иннокентий Иннокентьевич-Төлөбүр

Березкина Анастасия Федоровна

Борисов Петр Петрович-Силис Мурун

Борисова Анастасия-Олоҥхоһут Настаа

Босиков Афанасий-Сулардаах

Босиков Семен Прокопьевич-Чоҥхой

Брызгалов Егор Афанасьевич-Баҕатай

Брызгалов Павел Афанасьевич

Брызгалов Петр-Талыыкай

Бурнашев Егор Павлович-Кылыс Дьөгүөр

1868-1945

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Тарагайский наслег

Репертуар:

Сведения, примечания:

Бурнашев Иннокентий Иванович-Тоҥ Суорун

Бурнашев Павел Петрович-Кылыс Байбал

Бурнашев Петр Павлович-Кылыс Бүөтүр

Бурнашев Прокопий-Төлөбүчэх

Бурнашев Роман Васильевич-Борубуой

Бурнашев Семен Петрович

Варламов М.Г.

Васильев Петр Яковлевич-Тойон Мурун

Васильев Прокопий Романович

Васильев Тихон Гаврильевич

Верховцев Тихон-Отчут Аҕата

Гаврильев Захар-Ырыа Чоҥкунаан

Гаврильев Михаил Давыдович-Соттуолаах

Герасимов Егор Егорович-Дьулугустуур

Герасимов Иван Егорович-Чупчустар Уола

Григорьев Иван Алексеевич

Дмитриев Никифор Федорович

Дьалкыһыап Кыыһа

Дьэрэтэй

Дьяконов Егор Кузьмич I

Егоров Иван

Жирков Владимир Романович

Жирков Семен Христофорович-Ачыас

Заровняев Степан Иннокентьевич-Быллай Ыстапаан

Заровняев Фома Григорьевич-Айааччы

Заровняева К.М.

Захаров Аркадий Михайлович

Захаров Афанасий Федорович

Захаров Г.А.

Захаров Георгий Афанасьевич

Захаров Егор Егорович

Захаров Илларион Лонгинович

Захаров Николай-Атаҕыллай

Захаров Петр Николаевич

Захаров Петр Платонович-Бытархай

Захаров Семен Васильевич

Зыков Константин Николаевич-Көтөр Көстөкүүн

Зыков Михаил Николаевич-Ханааба

Зыков Павел Егорович

Зыков Петр Петрович-Бүөтүккэ (Дагдай Уола)

Иванов Станислав Александрович

Капитонов-Холҕоото

Керемясова Мария Николаевна-Ырыа Маайа

Кириллин Степан Николаевич-Элэгэс

Климентов Никифор Петрович

Колесов Гавриил Михайлович

Колесов Дмитрий Игнатьевич

Колесов Иван Иванович-Уйбаанныыр

Колесов Иннокентий Васильевич-Лэгэнтээс

Колосов Петр Васильевич

Кривогорницын Алексей-Борукаан Өлөксөй

Куприянов Михаил Николаевич-Балаҕан Уола Миисэ, Ырыа Миисэ

1888-1971

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Хаптагайский наслег (жил в Намском улусе)

Репертуар:

“Аҕыс үрэх баһыгар алаҥхаҕа сиэлэн кэлбит алларын араҕас аттаах, түһэн биэрбэт чөмчөкөлөөх, самнан биэрбэт саргылаах, орто дойду дьолугар тура тэбинэн үөскээбит тустуулаах-оонньуулаах Дьура Суорун бухатыыр” (Богатырь Джура Суорун), “Үс үрдүк күрүөнү үрдүнэн өҥөйөн үөскээбит үүт маҕан араах мөчөкө көмүс кымньыылаах күн айыы улууһун көмүскэһэргэ үөскээбит күүстээх оҕо Күн Эрили бухатыыр” (Богатырь Кюн Эрили), “Алта хос кынаттаах, аҕыс хос куйахтаах кытыы сиргэ үөскээбит кытыгырас Бараанчай” (Бараанчай), “Саха оҕото Дьалыктай бухатыыр”(Богатырь Джалыктай).

Сведения, примечания:

Гаврил Семенович Кычкин-Ырыаһыт Хабыанньа 1888 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Ийэтэ эрдэ өлөн? таайыгар иитиллибитэ. Оҕо сааһыгар тулаайахсыйыы кытаанах дьылҕатын билбитэ, үлэлээн айаҕын иитиммитэ. Төһө да ыарахан олоххо олордор, кэрэҕэ-үтүөҕэ тардыһара, ол иһин биллиилээх олоҥхоһут эдьиийин угуйуутунан олоҥхолуурга, тойуктуурга үөрэммитэ. Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар маҥнайгы “Кыһыл маяк” колхозка киирбит. Колхоз араас үлэлэригэр сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлээтэллэр даҕаны, колхоз эдэр уолаттара уонна кыргыттара мустан ыллыыллара-туойаллара. Хабыанньа Хабырыыс бу оҕолору көҕүлээн, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” диэн олоҥхону туруорбуттаах. Бу олоҥхолорунан бэйэлэрин оройуоннарын нэһилиэктэринэн, ону тэҥэ ыаллыы Уус Алдан оройуонун нэһилиэктэрин кэрийэн, дьон-сэргэ улахан махталларын ылбыттар. Олоҥхотун куоракка театрга көрдөрө киллэрээри сырыттаҕына, “дьону аралдьытаҕын” диэн буолуо, правлениетын салайааччыта уоран ылан уматан кэбиспит, онон ол үлэтэ таах хаалбыт. 1937 сыллаахха Платон Алексеевич Ойуунскай Саха АССР тэриллибитэ 15 сыла туолуутугар Намҥа бэс ыйыгар оройуон ыһыаҕар тахса сылдьыбыта. Ыһыахха тохтобул кэнниттэн оройуон олоҥхоһуттара "Эрэйдээх буруйдаах Эр соҕотох" диэн олоҥхону көрдөрбүттэрэ. Олоҥхону тылын Александр Петров-Чааскылатар диэн I Модут олоҥхоһута кэпсээбитэ. Эр Соҕотоҕу Гаврил Кычкин-Хабыанньа, абааһы уолун Көбөкөнтөн Прокорий Ядрихинскай-Бэдьээлэ, дьахтар ырыатын Хатырыктан Василий Попов - Бочоох, атын бухатыырдары Егор Охлопков, Соловьев уо.д.а. олоҥхоһуттар таҥастанан-саптанан, куйахтанан-батастанан оонньоон көрдөрбүттэрэ. Кэлин Аҕа дойду сэриитэ саҕаланар. Хабырыыһы броня биэрэннэр, Дьокуускай куоракка трудовой фроҥҥа аэродром тутуугар үлэлэппиттэр. Онтон 1943 с. саха театрыгар үлэҕэ ылбыттар. Ити бириэмэҕэ кэргэнэ Кычкина Екатерина Кирилловна бастакы кыыс оҕотун кытта Нам оройуонугар Үөдэй нэһилиэгэр киирэн олохсуйбуттар. Гаврил Семенович “Буденнай” колхозка араас үлэлэргэ туох баар күүһүн-уоҕун түмэн үлэлээбитинэн барбыта. Бу сырыттаҕына, 1948 сыллаахха талааннаах ырыаһыты биир дойдулааҕын үҥкүүһүт Петр Поротовы кытта Москваҕа уус-уран самодеятельность күннэригэр сахалартан аан бастакы делегация састаабыгар киллэрбиттэрэ. Делегацияны Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон салайбыта. Москваҕа Улахан театр сценатыгар Гаврил Семенович “Ньургун Боотур” олоҥхоттон быһа тардыыны, “Мачайар Баһылай”, “Сиппиир ырыата” о.д.а тойуктары, ыллаабыт-туойбут. Ити барыыларыгар улаханнык биһирэнэн грамотанан, дипломунан, сыаналаах бэлэҕинэн наҕараадаламмыта. Элбэх ырыаны-тойугу суруйан хаалларбыта. Ол курдук, “Мачайар Баһылай”, “Сиппиир ырыата”, “Чабычах ырыата”, “Ыарҕа ырыата”, “Кэтэриинэ ойоҕум” о.д.а. норуот биһирээн истэр ырыаларын айан хаалларбыта.

Кычкин Гаврил Семенович-Хабыанньа

Кычкин Егор Егорович

Кычкин Еремей Семенович (Старший брат Кычкина Г. С. — Хабыанни)

Кычкин Ефим Ефантьевич

Кычкин Иван-Бутукаан Уйбаанчык

Кычкин Көстөкүүн-Моорук

Кычкин Петр Авксентьевич

Кычкин Савва Петрович

Ларионов Гаврил Николаевич-Халлаан Хабырыыс

Лукин Д.И.

Макаров Василий Васильевич-Ньоҕорулла Ойуун

Макаров Иван Михайлович-Сырааннаах

Макаров Михаил Иванович

Максимов Алексей Прокопьевич

Мамаев Иван Федорович

Матвеев Иван Николаевич-Тоойук

Матвеев Николай Иванович-Тоойук Уола

Мучин Семен Терентьевич

Назаров Петр Ионович-Бөтөрүүһэ

Никитин Федор Семенович

Никифоров Виталий Витальевич

Новгородова Александра Федотовна

Новиков Егор Кириллович

Оконешников Николай Саввич-Сааба Ньукулааһа

Окорокова-Кыйытыыр Удаҕан

Олесов Илья Яковлевич

Олесов Петр Семенович-Соппуор Уола

Олесов Семен-Соппуор

Павлов Павел-Чолох Байбал

Пахурлина Анна Игнатьевна

Петр-Чөкөөс

Петров Петр Степанович-Баалкылаах

Попов Алексей Леонтьевич

Попов Афанасий Елисеевич-Убай Оппуонньа

Попов Василий Анемподистович-Өтөх Баһылай

Попов Иннокентий Иванович

Попов Михаил Петрович

Попов Николай Михайлович-Төлөн Ньукуус (Иирбит Ньукуус)

Попов Петр Назарович-Сытыы

Попов Роман Николаевич

Попова Александра Филипповна

Портнягин-Холҕосто

Порядин А.Д.

Порядин Афанасий Семенович

Порядин Василий Егорович I

Порядин Василий Егорович II-Таҥсыыр

Порядин Егор Васильевич-Мааҥкы

Порядин Егор Егорович-Багыйык

Порядин Егор Николаевич-Ачалык

Порядин Игнатий Васильевич

Порядин Николай Кузьмич-Ат Майака

Порядин Филипп Степанович-Булуука Силип

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Морукский наслег

Репертуар:

“Тумул хара тыа туллан-быстан эрэрин курдук дуобалдьын сиэр аттаах, туруу дойду тойоно буолбут, киэн дойду кинээһэ буолбут Тойон Холгустай бухатыыр” (Богатырь Тойон Холгустай), “Аҕыс улууска аатыран үөскээбит, аҕыс күннүк сиртэн атара ааһар араҕас кулун аттаах Аан Айдаан бухатыыр, балта кыраһа хаарга суола биллибэт, чуумпу күөлгэ долгуна биллибэт, кыптыыйдаах быһаҕын кыбыммытынан төрөөбүт, төбөтүн оройугар үс ымыы чыычаах доҕуһуоллаах Кыыс Куо” (Богатырь Аан Айдаан и его сестра Кыыс Куо), “Кыһалҕаҕа миинэр кыһыл булуур аттаах, алдьархайга миинэр алып хара аттаах, үлүгэргэ миинэр эһэх кугас аттаах, кыһыл талах кымньыылаах кылааннаах өргөстөөх Кыыс Туйгун бухатыыр” (Богатырь Кыыс Туйгун), “Эдьик-будьук атахтаах, эмньик тый этэ төргүүлээх, эскэм тый этэ үтэлээх, элимтэҕэй элик кыра аттаах эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох” (Эр Соготох), “Көҥдөй тиит дьиэлээх, күнү, ыйы көрсүһэ төрөөбүт Күрэй бухатыыр” (Богатырь Кюрэй), “Эриэн хара аттаах Эриэдэл Бэргэн” (Эриэдэл Бэргэн), “Отут күннүк сиртэн олоодуйан охсон ылар улаан убаһа аттаах, үрүт өттө кырыылаах, алын өттө уһуктаах уол оҕо Дуомуну бухатыыр, ойоҕо күнү-ыйы көрсүһэт көбүөрдээх кымыһы көбүөхтэтэ төрөөбүт Күн Күмэри Куо” (Богатырь Дуомуну и его жена Кюн Кюмэри Куо), “Аҕыс айыы кыыһа ойохтоох, дьиэр кулун аттаах Дьиэллимэн Мэргэн” (Джиэлимэн Мэргэн), “Төгүрүмтэтэ түөрт уон көстөөх сыыр булгунньахтаах, чороонноох кымыс курдук долгулдьуйар дьулайыгар дурдаланан үөскээбит, тоҕус далай былас суһуохтаах Чанньыйа Куллуруут обургу Дьахтар Бухатыыр” (Женщина-Богатырь Чанния Куллуруут), “Тиит төргүү мутугунан тэбэр тураҕас аттаах Чүөчэбил Бэргэн” (Чюечэбил Бэргэн).

Порядина Мария Егоровна-Бадаҥ Маайа

Прокопьев Василий-Чуорастай Уола

Романов Исай Григорьевич

Романов Николай Николаевич-Түөрэҥ Ньукулай

Романов Павел Григорьевич-Мыланыыскай

Салҕа Баһылай

Санников Николай Александрович-Уолуктай Ньукуус

Сасылыкан-Хаҥачай Уола

Свинобоев Гаврил Николаевич-Хабыанньа (Кыыча)

Свинобоев Гаврил Семенович

Свинобоев Григорий Николаевич-Ырыа Кириискэ

Свинобоев Иван Игнатьевич I

Свинобоев Игнатий Николаевич-Ырыа Ыкынаачай

Свинобоев Михаил Васильевич-Ыкыыча

Свинобоев Н.Т.

Семенов Илья Дмитриевич-Арсан Ылдьаа

Семенова Наталья Семеновна

Сергеев Роман Иванович

Сивцев Филипп Данилович-Дайылы Силибэ

Сидоров Прокопий Леонтьевич-Төкүнүк

Скрыбыкин Егор Иннокентьевич

Скрыбыкин Иван Егорович-Буулка Атах

Скрыбыкин Иннокентий-Доҕунаан Лэгэнтэй

Скрыбыкин Михаил Иванович I

Скрыбыкин Михаил Иванович II

Скрябин Дмитрий Прокопьевич

Слепцов Иван Петрович-Баһаарын Уйбаан

Слепцов П.П.

Слободчиков Григорий Егорович-Куттай

Слободчиков Дмитрий Егорович

Слободчиков Егор-Тэлээркэ

Соловьев Егор Васильевич-Молодой

1869 -????

Место рождения: Мегино-Кангаласский улуса Холгуминский наслег

Репертуар:

“Аҕыс Айыы Аймаҕа” (Агыс Айыы Аймага), “Сылгы уола Дыырай бухатыыр” (Лошади сын Богатырь Дыырай), “Хаан Дьаргыстай” (Хаан Джаргыстай), “Кулун Куллустуур” (Кулун Куллустуур), “Уол Туйгун бухатыыр” (Богатырь Уол Туйгун), “Аҕыс уоллаах баай Хара Хаан оҕонньор” (Старик Хара Хаан), “Эдьигиэнтэй Мэргэн” (Эджигиэнтэй Мэргэн), “Үс сибииргэ кубулуйан төрөөбүт Мохсоҕоллой Модун” (Мохсоголлой Модун), “Күүстээх-күүдэхтээх Күн Күрэс бухатыыр” (Богатырь Кюн Кюрэс), “Эрэйдээх буруйдаах Эр Соҕотох” (Эр Соготох), “Дьоҕолдьун тураҕас аттаах Дьоруонтай Мэргэн, бэкир сиэр аттаах бэрт киһи Мэриэт Мэргэн (икки бырааттыылар)” (Братья богатыри Джоруонтай Мэргэн и Мэриэт Мэргэн), “Хаан Далларыма бухатыыр” (Богатырь Хаан Далларыма), “Аһыҥастай Боотур” (Асынгастай Боотур), “Хаан Далларыма бухатыыр” (Богатырь Хаан Далларыма), “Хара Хаан оҕонньор Хаачылаан Куо кыыстаах” (Старик Хара Хаан с дочерью Хаачылаан Куо), “Үрүҥ Уйуллаан бухатыыр” (Богатырь Юрюнг Уйуллаан).

Соловьев Егор Иннокентьевич-Эмис Мөрөөх

Соловьев Иннокентий-Самырыын

Сосин Гаврил Алексеевич

Старостин Николай Петрович-Батаҥа

Старостин Филипп Данилович

Степанов Василий Васильевич

Степанов Николай Егорович

1897 - 1975

Место рождения: Мегино-Кангаласский улус, Харанский наслег

Репертуар:

Сведения, примечания:

Степанов Николай Иванович-Ноорой

Степанов Николай Федорович

Степанов Петр Игнатьевич

Степанов Петр Николаевич-Ыт Оҕо

Сулардаах Охонооһой

Сыгынык Хабырыыс

Тарабукина (Попова) Мария Никитична

Трофимов Евсей

Уваровскай Петр I-Хохор Бүөтүр

Уваровский Петр II-Хохор

Устинов Евсей Иванович-Лэпсэй

Устинов Евстратий Григорьевич

Федоров Василий Егорович

Федоров Василий Федорович-Манчаары

Федоров Петр Иванович

Филиппов Николай-Батаҕа

Филиппов Павел Федорович-Ньыла Байбал

Ходулов Федор Иванович-Тоттоойу Уола

Чачаарыс Ылдьаа

Шепелев Иннокентий Егорович

Шестаков Яков Константинович-Ньиэмэс Дьаакып

Шишигин Афанасий Иванович

Ырыа Дьөгүөссэ-Баҕарах

Ырыа Маппыан

Эверстов Д.М.

Яковлев Афанасий

Яковлев Григорий Иннокентьевич-Лэкээрис

Яковлев Еремей Петрович

Яковлев Ефим

Яковлев Иван

Яковлев Леонтий

Яковлев-Ньондой Уола

Скрыть

Хангаласский улус (32)

Алексеев Афанасий Алексеевич-Татаар Оҕонньор

Алексеев Афанасий Николаевич

Андреев Егор

Боруорба Өлөксөй

Дыртыс Өлөксөй

Дьэллэһин Киргиэлэй

Егор Коников (Копылов?)-Балыыҥка Дьөгүөр

Ефремов (Корнилов) Павел Григорьевич-Тоҕус Байбал

Кардашевский Егор Ильич

Кардашевский Тимофей-Күөгэл

Кириллин Л./Д.В.

Кириллин Тит Петрович

Ксенофонтов Егор Ионович

Кутукаанаптыыр Андрей

Неустроев И. Н.

Өлөө

Павлов Д.К.

Павлов-Бочуму Уола

Попов А.

Саввин Иван Прокопьевич

Саввин Михаил Иннокентьевич-Ботуойа

Семенов Платон Саввич

Слепцов К.

Типянов Николай Николаевич-Кэҕэ

Тустуу Өлөксөй

ТэтигирээнБүөтүккэ

Уваровский/Уваров Алексей Николаевич

Хабарҕата Суох Ньукууска

Хараҕа Суох Ньукууска

Холдьеков Трофим Николаевич

Хоолдьук Хоноһо

Чаабый

Скрыть

Сунтарский улус (199)

Аввакумов П.И.

Адамов Василий-Даамай

Адамов Гаврил Васильевич-Даамай Уола

Айахы Уола Сэмэн

Александров Алексей-Ньиргий Өлөксөй

Александрова Наталья

Алексеев Николай Тарасович/Григорьевич-Үөгүү Ньукулай

Амвросьев Алексей Петрович-Тойуктаах Омуруоска

Аммосов Трофим Афанасьевич-Баҕыр Тэрэппиин

Андреев Гаврил Алексеевич-Бортунуой Хабырылла

Анисимов Василий Спиридонович

Антонов Антон-Дьапта Онтоон

Антонов Афанасий Антонович-Кыыл Хонооһой

Антонов Василий Егорович (Петров Василий Павлович)-Ондьоох Баһылай

Антонов Егор-Кылай Ойуун

Архипов Гаврил Игнатьевич-Тоһукка

Архипова Домна Яковлевна-Олоҥхоһут Дуобуна

1864-1950

Место рождения: Сунтарский улус, Хангаласский (ныне Кутанинский) наслег

Репертуар:

“Одун Чураа бухатыыр” (Богатырь Одун Чураа), “Көмүскэстээх санаалаах Күн Толомон бухатыыр” (Богатырь Кюн Толомон), «Күөс тардар Өрүһүйэ Балхаан бухатыыр» (Богатырь Ёрюсюйэ Балхаан), «Сырайыгар сыысхаллаах, хараҕар хатааннаах Халдьыа Бэргэн бухатыыр» (Богатырь Халджыа Бэргэн), «Тулаайах эмээхсин уола Харалта Саар бухатыыр» (Богатырь Харалта Саар), «Хакыр-күкүр аттаах Хабдьыр бухатыыр» (Богатырь Хабджыр), “Куллустаайы бухатыыр” (Богатырь Куллустаайы), “Уол Даадар бухатыыр” (Богатырь Уол Даадар), “Уллуҥ сирэй, удьурҕай моой Улуу Баҕадьы бухатыыр” (Богатырь Великий Багаджы), “Айыыһыт сиэнэ Ала Харах оҕонньор, Иэйэхсит сиэнэ Эриэн Харах эмээхсин” (Внук Айыысыта Старик Ала Харах, внучка Иэйэхсита старуха Эриэн Харах), “Аҕыс уон ардьаах туулаах, сэттэ уон тэрээн илимнээх чэгиэн-чэбдик үрэхтээх, эбийэн дьэбин өрүстээх Хахыр-Күкүр бухатыыр” (Богатырь Хахыр-Кюкюр), “Кэҥэрии Баай Тойон” (Кэнгэрии Баай Тойон), “Сиэрсимэ бухатыыр” (Богатырь Сиэрсимэ), “Кэриэс Бэргэн”, “Үрүҥ Кыыртан бухатыыр” (Богатырь Юрюнг Кыыртан), “Кыыс Кыскыйдаан бухатыыр” (Богатырка Кыыс Кыскыйдаан).

Афанасьев Семен Семенович-Ырыа Сиэнчэ

Боппууда Уола Чалбаанап

Бочугуров Петр Данилович

Бөҕө Тэрэппиин-Хоробуна Уола Бытык Дьэрэмиин

Бүүйэ Уола Тэриэн

Васильев Михаил Кириллович-Мэхээ

Васильев Никита Гаврильевич-Сэксээһин

Васильев Николай-Ньукуус

Васильев Яков Степанович-Таҕа Уола Ырдьаҥ Дьаакып

Григорьев Афанасий Дмитриевич-Кылгас Хонооһой

Григорьев Дмитрий Гаврильевич-Тыкай Миитэрэй

Григорьев Максим Петрович-Мордьо

Григорьев Н.В.

Григорьева (Львова) Саргылана Даниловна

Дагдаа Киргиэлэй

1935

Место рождения: Сунтарский улус, Хаданский наслег

Репертуар:

«Бүдүрүйэри билбэтэх бороҥ тураҕас аттаах Батыйа Бэрт бухатыыр»»(Богатырь Батыя Бэрт).

Сведения, примечания:

Данилов Владимир Дмитриевич-Бэһэлэйдээх

Данилов Гаврил Герасимович-Килэччиин

Данилов Егор Иванович-Тордой Дьөгүөр

Данилов Иннокентий-Мэнэрикиэп Лэгиэнтэй

Данилов Матвей Дмитриевич-Туораах

Данилов Михаил Семенович-Айаахы Сэмэн Уола

Данилова Анна Михайловна

Дмитриев Петр Саввич

Дорофеев Василий Ксенофонтович-Тойуктаах Бааска

Дорофеев Иван Ксенофонтович

Дьорох Уола Миитэрэй

Евсеев Егор Григорьевич-Сындыыс

Егоров Егор-Кыһыдай Дьөгүөр

Егоров Иннокентий-Баҕатаан

Егоров Матвей Петрович

Егоров Семен Григорьевич-Сэлээр Сэмэн

Егоров Степан Титович

Егорова Елена Петровна

Егорова Ульяна Егоровна

Ераскумов Алексей Романович-Бөллүр Өлөксөй

Ефремов Павел Никитич-Оҥонньут Уола

Захаров Василий-Чуолаҥа Баһылай

Захаров С.Н.-Моотохоон

Захаров Сергей Сергеевич-Кайҕарыйа

Захаров Сергей-Эһээкэйэп Сэргэй

Зверев Григорий Афанасьевич-Мэлэһиэк

1901-1973

Место рождения: Сунтарский улус, Тюбяй-Жарханский наслег, местность Ыгыатта

Репертуар:

“Кулун кугас аттаах Куллустай Бэргэн” (Куллустай Бэргэн), «Кыыс Кыыдаан» (Девушка Кыыдаан).

Сведения, примечания:

Зверев Сергей Афанасьевич-Кыыл Уола

Иванов Василий Алексеевич-Бэрбээ Баһылайа

Иванов Дмитрий Иванович-Миитэрэй Кырыылаахап

Иванов Егор Гаврильевич

Иванов Захар Макарович-Хоромуонньалаах Сахаар

Иванов Иван Иванович-Хоргун Уйбаан

Иванов Иван-Дыбаҥ Уйбаан

Иванов Иннокентий Васильевич-Бүлүс Оҕонньор

Иванов Павел Кириллович-Ньэлбээк Байбал

Иванов Семен Герасимович-Чырааха Сэмэн

Иванов Семен Иванович-Күөллэй Уола Сэмэн

Иванов Федор Алексеевич-Будьур

Иванова Екатерина

Игнатьев Дормидонт Феоктистович

Игнатьев Петр Феоктистович

Игнатьев Феоктист Игнатьевич

Казаков Г. П.-Ырыа Хааһах

Кириллин Дмитрий-Күн Көрбөт

Кириллин Иван-Тээһэр Уус

Кириллин Конон Леонтьевич-Дьөкүү Куонаан

1869-19??

Место рождения: Сунтарский улус, Тюбяйский наслег

Репертуар:

«Илин ѳттүгэр тумул быhаҕаhын саҕа сордоох оhол үрбэлээх, кэлин ѳттүгэр кэрии тыа быһаҕаһын саҕа кэтит хара дьай сэтэрбэлээх, иҥсэлээх тибиилээх сиэллээх, оботтоох-буурҕалаах кутуруктаах, уордаах хаарыла соноҕостоох, уһук арай остуоллаах, орто арай олохтоох орто дойду бухатыырын тойоно Одун Дьураа бухатыыр» (Богатырь Одун Джураа), «Сэттэ итии холорук сирдьиттээх, уот уоттаах холорук олбохтоох, уол Чоҕулҕана сүүрүк аттаах Кыыс Дьурусулаан бухатыыр» (Богатырка Кыыс Джурусулаан), «Тумул тыа быһаҕаһын саҕа, ала чуоҕур аттаах Долодун Дохсун» (Долодун Дохсун), «Киэҥ хардыылаах, уһун олуктаах ѳрүѳл сүүс онор күлүк, алтан дьаҕыл аттаах үстээх Оҕо Дуолан бухатыыр» (Богатырь Ого Дуолан), «Муҥҥа-таҥҥа миинньэр муҥутаар соноҕостоох, үс үйэҥ Куо балтылаах эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох бухатыыр» (Богатырь Эр Соготох), «Кындал тыаны үрүт кындайан кѳстѳр кыталык элэмэс аттаах Кѳмүс Кыырай бухатыыр» (Богатырь Кёмюс Кыырай), «Уолумтах уоллаах, уолусхан кыыстаах Ытык часкый кыыһа эстэрээппэ ойохтоох, орто дойду уола Уол Эр Соҕотох» (Уол Эр Соготох), «Антах табый соноҕостоох Алтан Саарыма бухатыыр» (Богатырь Алтан Саарыма).

Кириллин Прокопий Леонтьевич-Кубаҕай Куонаан

Кириллин Семен Дмитриевич-Сэһэн Сэмэн

Куоҕатта Эмээхсин

Күөгэйээнэ

Кынат Уйбаан

Кырелов Афанасий Саввич-Кырыа Охоноос

Лыткин Агафодон Титович-Отут Оҕус Тардыыта Олоҥхолоох Оппудуон

Лыткин Николай Федорович

Лыткин Серафим Федорович

Лыткин Тит Андреевич-Ырыа Тиитэп

Лыткин Федор Андреевич

Львов Никифор-Кугас Хоноһо

Макаров Герасим Петрович

Макаров Каакас Иванович-Тэспэҥэ Уола

Максимов Данил Петрович-Тоҥус Дайыла

Максимов/Бытыканов/Татаканов Ксенофонт Максимович-Сиэдэрэй Силипиэн

Максимов/Бытыканов/Татаканов Максим

Маркин М.З.

Мартынов Егор-Баһымыыс Дьөгүөр

Мартынов Митрофан Захарович-Бөдөс Уола

Мартынов Николай-Моотохоон

Мартынов Софрон-Каака Соппуруон

Меркурьев Трофим-Балатааскы

Митрофанов Дмитрий (Никифоров Дмитрий Митрофанович)-Бэйбириэт

Михайлов (Винокуров) Михаил Прокопьевич-Мэкчиргэ Уола Бэһиэлэйдээх Мэхээлэ

Михайлов Антон Данилович-Хоорох Омтуун

Михайлов Иннокентий Михайлович

Михайлов Николай Семенович-Өрүкүнэй Ньукулай

Михайлов Трофим-Солуой

Михалев Николай Семенович-Ньукуукка

Никифоров Алексей Гаврильевич-Харах Уола, Ырыа Тоҥус, Албын Тоҥус

Никифоров Афанасий Николаевич-Алаччын Хоноһо

Николаев Егор Ильич-Соппуоҥка

Николаев Прокопий Николаевич-Боруохар

Ньамаас Уола Байбал

Ньолору Дьэкиим

Ньыппаахаан Өлөксөй

Осипов Григорий-Киспэҥ Киргиэлэй

Осипов Петр Митрофанович-Мэтээк Бүөтүрэ

Осипов Прокопий Егорович-Саттака Уола Аллантай

Өлө Мэник Уола Ньаппа Бүөтүр

Павлов Гаврил-Хааһах Уола Хаас Тарбах Хабырылла

Павлов Иван Иосифович (Данилович)-Түүлээхэп, Түүлээх Уйбаан

Павлов Иван-Тоҥ Уйбаан

Павлов Иннокентий Петрович-Төкүнүк Уола Көнө Кэтэх

Павлов Михаил Спиридонович

Павлов Никифор-Матыыка Никииппэр

Павлов Николай Алексеевич-Сыстаҥ Уола

Павлов Трофим Иннокентьевич

Пахомов Николай

Петров Афанасий Трофимович

Петров Герасим-Ырыа Дьарааһын

Петров Еремей Максимович-Мордьо Уола

Петров Иван Герасимович-Мындыр Уйбаан

Петров Николай Кузьмич

Петров Павел-Мыккаакы Байбала

Петров Прокопий Федорович-Дьэддьэкэ Ойуун

Петров Федот-Мустай

Платонов Павел Михайлович-Туллай

Платонов Яков

Платонова Дария-Ырыа Даарыйа

Потапов Егор Антонович

Потапов Ефрем Михайлович-Сыллыыр Мэхээлэ Уола Лэппириэн

Потапов Николай Антонович

Птицын Василий Петрович-Өлө Мэник Уола Хара Баһылай

Саввинов Афанасий Яковлевич-Ороһукаан

Саввинов Илья Николаевич-Ырыа Ылдьаа I

Саввинова Ксения Яковлевна

Сафонов Михаил-Күһэккэ Уола

Сафонов Николай Иванович-Дьырылы

1931-2020

Место рождения: Сунтарский улус, Жарханский наслег

Репертуар:

«Чаҕылытта Бэргэн» (Чагылытта Бэргэн)

Сведения, примечания:

Сафонов Николай Иванович-Дьырылы

Сахсыллар Өлөксөй

Семенов Алексей Дмитриевич-Харааччын

Семенов Дмитрий-Омолдон Миитэрэй

Семенов Иван-Мөрөтү

Семенов Терентий-Сумус

Семенов Филипп-Оһуор Сото

Семенов Яков-Ыпсылла Дьаакып

Сергеев Герасим-Харах Дьарааһын

Сидорова Дария Сидоровна-Чааркааннаах Даарыйа

Софонов Илья Никифорович-Бытыр Уола

Софонов Яков Васильевич-Бээкимдэ Уола Отчут

Спиридонов Семен Гаврильевич

Степанов Герасим-Лөҥсөөрөп

Степанов Иннокентий-Хабах Лэгиэнтэй

Сэкиирээп Куонаан

Сэһэннээх Сэллэкэ, Сэһэннээх Сэлликидиэн

Такыр Кууһума

Тимофеев Василий Николаевич

Тимофеев Никандр Прокопьевич

1883-1957

Место рождения: Сунтарский улус, II Нерюктейский наслег

Репертуар:

Первое советское олонхо «Сказанья о вождях» (импровизации о Ленине и Сталине

Сведения, примечания:

Тимофеев-Терешкин Михаил Николаевич

Тихонов Николай-Кус Харах

Тойуктаах Дьороскуун

Тотонова Александра Дормидонтовна-Мэник Эмээхсин

Трофимов Афанасий-Баһынтык Аппанаас

Туомпарап Михаил

Туостай

Тыйаҕа Уола Тыралыыс Өлөксөөндүр

Тыппаа Уола

Үллэр Сааба

Үөрүнньэҥ Сааба

Үчүгэй Боокуой Эмээхсин

Федоров Иван Алексеевич

Федоров Тимофей Николаевич-Сыппый Оҕонньор

Федорова Евдокия Иннокентьевна

Хампыаттаах Ньэккэ Уола

Хара Мотуруона

Харах Тоҥус

Харитонов Павел Константинович-Хорутуон Байбал

Чойнов Петр Егорович

Чыыбах Афанасий

Ырыалаах Ылдьаана

Эгэйимсэ

Яковлев Афанасий Иевлевич-Дьоҥкуой Хонооһой

Яковлев Григорий Николаевич

Яковлев Ефрем Нилович-Лэппириэн

Яковлев Илья-Модьугу Ылдьаа

Яковлев Тимофей Семенович-Ырыа Түмэппий

Яковлев Федор Ильич-Модьугу Уола Сүөдэр

Ялланов Григорий Константинович-Көһөр

Скрыть

Таттинский улус (206)

Абрамов Николай Тихонович

Аввакумов Анемподист Саввич

Александров Роман-Алаача Уола

Алексеев Иван Иннокентьевич-Туһалыыр Уйбаан

Алексеев Илларион Иннокентьевич-Дарыбыан

Алексеев Иннокентий Иванович-Туһалыыр Лэгэнтэй (Лөгөнтөй?)

Алексеев Михаил Иннокентьевич-Туһалыыр Мэхээлэ

Аммосов Павел Васильевич

Андросов Дмитрий Устинович-Кэлэҕэй Миитэрэй (Тардыас Баайаҕа)

Андросов Егор Федотович-Өбүгэ Дьөгүөр

Андросов Иван Васильевич-Солко Уйбаан

Андросов Петр Дмитриевич-Биэдьэ

Андросов Роман Семенович-Арамаан Чоҥтуунап

Андросов Степан Егорович-Куохтаан

Андросова (Винокурова) Татьяна Васильевна-Ласпайаана Татыйаана

1864-1944

Место рождения: Таттинский улус, Таттинский наслег (с. Ытык-Кюель)

Репертуар:

«Күл-Күл Бөҕө оҕонньор, Силлирикээн эмээхсин икки» (Старик Кюл-Кюл Бёгё и старуха Силлирикээн), «Улуу Айыы Тойон ыччаттара» (Потомки Великого Айыы Тойона), «Орто дойдуну тупсарарга түспүт хара тыа иччитэ Баай Барыллаах» (Баай Барыллаах), «Үүт-аас бэйэлээх Үрүҥ Айыы Тойон ыччаттара» (Потомки Юрюнг Айыы Тойона).

Сведения, примечания:

Исполнительница народных песен и олонхо, изучавшая якутскую старину, помогавшая Э.К. Пекарскому при составлении словаря М.Н.Андросова – Ионова родилась во II Игидейском наслеге Баягантайского улуса. Для Э.К.Пекарского Мария Николаевна записала полные тексты двух олонхо: «Старик Кюл-юол и старуха Симирикээн», «Потомки седоглавого Белого Господа Аи» и начало олонхо про Байаная. Э.К.Пекарский включил эти олонхо в свой 3-томный труд «Образцы народной литературы якутов». В третьем томе этого труда также напечатано олонхо В.Н.Васильева «Непокорный Кулун Куллустуур», под редакцией Марии Николаевны. В Санкт-Петербургском архиве Российской Академии Наук хранятся многие материалы о жизни, обычаях и веровании якутов, собранные В.М. и М.Н.Ионовыми, в том числе в 17-и папках из 25-и – записи Марии Николаевны о якутских шаманах. После смерти мужа, она в Петрограде в 1922 г. поступила на работу в Институт этнографии и антропологии и трудилась до 1930 года. В 1925-26 г.г. Мария Николаевна участвовала в работе комплексной экспедиции Академии Наук СССР по Якутии как член в секции «Человек». За многолетний творческий труд в сфере науки она была награждена золотой медалью Русского географического общества в 1925 г.

Андросова-Ионова Мария Николаевна

Антонов Василий Иванович-Кыйы

Антонов Иван-Онтуонап Уйбаан

Аргунов Егор Григорьевич-Тоҥус Оргунуоп

Бардыков Павел Ефремович (Леонтьевич)

Белин Нестор Степанович

Белолюбский Иван Михайлович-Ньиэлэ Кулуба Уола

Блахиров Гавриил Дмитриевич-Чолопуус Хабырылла

Богдокумов Иван Ефимович-Хоочуос

Болторин Николай Титович-Ыраах Ньукулай

Большаков Роман Константинович

Борисов Кирилл Федорович-Ырыа Кириинньэ

Борисов Тихон Петрович-Ырыа Тиихээн

Бурнашев Терентий Николаевич

Бурнашев Тихон Николаевич

Бысыин Егор-Тардыас Дьөгүөр

Бысыин Иосиф

Бытасытов Егор Яковлевич

Бястинов Гаврил Дмитриевич-Аччылла

Бястинов Дмитрий Дмитриевич-Бассаҥ Миитэрэй

Бястинов Дмитрий Семенович-Бытыгый Уус

Бястинов Егор Дмитриевич-Тарбын Дьөгүөр

Бястинов Иннокентий Дмитриевич

Бястинов Михаил Дмитриевич

Бястинов Прокопий Дмитриевич-Борокуопай Мойуода

Бястинов Семен Дмитриевич-Чыычаах

Варламов Григорий-Тоҥсоҕойдоох Уола

Варламов Корнил-Мондой Көөнньүүрэ

Васильев Гаврил Харлампьевич

Васильев Григорий Тихонович

Васильев Григорий Федорович

Васильев П.

Васильев Роман Григорьевич

1856-1940

Место рождения: Таттинский улус, Жулейский наслег

Репертуар:

“Кылааннаах Кыыс Ньургун” (Кыыс Нюргун), “Айыы Дьураҕастай” (Айыы Джурагастай), “Дьулуруйар Тойон Ньургун” (Тойон Нюргун Стремительный), «Кыһыл буулуур аттаах Кыыс Кыскыйдаан» (Кыыс Кыскыйдаан);
«Ньургун Боотур» (Нюргун Боотур), “Айыы Дугуйдаах” (Айыы Дугуйдаах), “Тыын Тымнытар” (Тыын Тымнытар), “Уоруку-Суоруку” (Уоруку-Суоруку), “Оруойка кугас аттаах Аарай-Дуурай бухатыыр” (Богатырь Аарай-Дуурай).

Сведения, примечания:

Родился в 1852 г. в Жулейском наслеге в местности Сэттэ Тумул Халдьаайы. Увлекался Олонхо, скороговорками, песнями-тойуками, сказками. В своем улусе славился богатым языком, звучным голосом. П.А. Ойунский высоко ценил талант Ивана Николаевича. На двух ысыахах в Черкехе он пригласил его почетным гостем. Первый народный художник Якутии И.В. Попов был близким другом великого олонхосута. Широко известен его портрет, написанный И.В. Поповым. По инициативе администрации Жулейского наслега были возобновлены дома и могила И.Н. Винокурова-Табаахырова. В селе Туора Кюель создан скульптурный памятник. Умер в 1939 г. Библиография Осипова, А. Сүдү олоҥхоһут Табаахырап // Дьүлэй нэһилиэгэ – Олоҥхо түөлбэтэ / [бэчээккэ бэлэмнээтилэр: О. Д. Осипов, Л. Э. Алексеева]. – Дьокуускай, 2007. – С. 58-59 ; Cаха сирэ . – 2006. – От ыйын 6 к. Андросов, Е. Д. Винокуров Иван Николаевич – Табаахырап // Таатта олоҥхоһуттара, ырыаһыттара / Е. Д. Андросов. – Дьокуускай, 1993. – С. 31-34 ; Таатта олоҥхоһуттара / Е. Д. Андросов. – Ытык Күөл, 2006. – С. 12. [И. Н. Винокуров-Табаахырап] // Дьүлэй нэһилиэгин былыргыта уонна билиҥҥитэ / [хомуйан оҥордулар: О. Д. Осипов уо. д. а.]. – Дьокуускай, 2003. – С. 16-18. * * * Седалищев, И. И. Табаахырабы көрсүбүтүм : [ахтыы] // Дьүлэй нэһилиэгэ – Олоҥхо түөлбэтэ / [бэчээккэ бэлэмнээтилэр: О. Д. Осипов, Л. Э. Алексеева]. – Дьокуускай, 2007. – С. 60. Андросов, Е. Д. Сэттэ Тумул Халдьаайы : [Табаахырап төрөөбүт дойдута] // Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ / Е. Д. Андросов, Е. Ф. КУзьмина. – Дьокуускай, 2012. – С. 119-120. * * * Васильева, А. Табаахырап төрдө-ууһа, удьуора / А. Васильева // Таатта. – 2001. – От ыйын 3 к. Саввина, Г. Табаах уола – олоҥхоһут / Г. Саввина // Таатта. – 2004. – Бэс ыйын 10 к. Олоҥхоһут удьуордара // Таатта. – 2004. – Бэс ыйын 24 к.

Винокуров Иван Николаевич-Табаахырап

Винокуров Иннокентий Константинович

Габышев Василий Михайлович

Габышев Дмитрий Егорович

Габышев Осип Иванович-Мондой Көөнньүүрэ

Гладкин/Кладкин Алексей Иванович

1882 (1889)-1949

Место рождения: Таттинский улус, IV Жохсогонский наслег, местность Селляхский

Репертуар:

«Сир-халлаан икки ардыттан иҥнибэтэх тыллаах-өстөөх, Айыы Туйаара аттаах Дьулуруйан үөскээбит Ньургун Боотур» (Нюргун Боотур),“Эрбэхтэй Бэргэн», “Айыы Дьураҕастай” (Айыы Джурагастай), «Үрүҥ Уолан» (Юрюнг Уолан), «Мүлдьү Бөҕө» (Мюлджю Бёгё), «Тойон Ньургун» (Тойон Нюргун), «Үс күннүк сиринэн күөйэ көтө сылдьан аһыыр Күөнэ Көҕөччөр аттаах Күн Дьэргэстэй» (Кюн Джэргэстэй), «Үтүө киһи Үрүҥ Кыырай бухатыыр» (Богатырь Юрюнг Кыырай), «Ойоҕоһугар соҕотох батыйалаах Кыыс Ньургун (Кылааннаах өргөстөөх Кыыс Ньургун)» (Девушка Нюргун), «Ойоҕоһугар соҕотох батыйалаах Оҕо Тулаайах» (Ого Тулаях), «Айыыһыт оҕото ала кулун аттаах Ала Туйгун бухатыыр» (Богатырь Ала Туйгун), “Эриэн кулун аттаах Эрилик Туйгун Бухатыыр” (Богатырь Эрилик Туйгун), “Бохтообот оҕо Модун Хара” (Модун Хара), “Улуу Кынчык” (Великий Кынчык), “Элик Туйгун Бухатыыр” (Богатырь Элик Туйгун), “Тойон Ньургун бухатыыр” (Богатырь Тойон Нюргун), «Эрэй-буруй аргыстаах Эр Соҕотох» (Эр Соготох), «Кыыс Кыталык» (Девушка Кыталык), “Сэттэ салаалаах сиэмэлэс талах кымньыылаах, тоҕус салаалаах дуб мас торуоскалаах, дьэгэлимэ сиэр аттаах Дэгиэ Бэргэн” (Дэгиэ Бэргэн), “Үс күннүк сиртэн күөйэ көтөн аһыыр күөнэ көҕөччөр аттаах Күрэс Боотур” (Кюрэс Боотур), “Кыыс Чэрэмин” (Богатырка Кыыс Чэрэмин), “Үс күннүк сиртэн кулгаахтаах хараҕа чөрбөлдьүйэн көстөр үүт маҕан аттаах, айыы дугуйдаах Күн Туруйа бухатыыр” (Богатырь Кюн Туруя).

Давыдов Илларион Михайлович-Дарыбыан

Давыдов Лев Михайлович

Данилов Андрей Петрович-Көмүс Өндүрэй

Дедюкин Василий Филиппович-Лоҥкур Баһылай

Дедюкин Власий Назарович

Дедюкин Григорий Герасимович-Баһыччах Киргиэлэй

Дедюкин Егор Филиппович-Ырыа Дөгүөнньүк

Догороев Степан Дмитриевич-Чыбахы Ойуун

Дьаҕарааскай Миитэрэй

Дьаҥхарааһай Кууһума

Дьыраахы Уола Уйбаан

Дягилев Василий Спиридонович

Дягилев Ксенофонт Гермогенович-Сэлэпиискэ Сэлэпиэн

Евдокимов Алексей Степанович-Чаачар Уола Өлөксөй

Егоров Дмитрий Ефимович-Миэлиҥсэһит Ойуун

Егоров Егор Минович-Миинэ Уола Дьөгүөссэ

Егоров Тимофей-Өтөхтү Уус

Егорова (Чепалова, Малышева) Гликерия-Муннугар Үөннээх Тыһы Чаппалыыха Эмээхсин

1900-1972

Место рождения: Таттинского улуса, Тыарасинский наслег (с. Кыйы).

Репертуар:

“Тыллаах-өстөөх Чочугур Чуоҕур аттаах Уучукаан-Чуучукаан Тойон” (Тойон Уучукаан-Чуучукаан), “Күдэн араҕас аттаах Күн Кыыдаан бухатыыр” (Богатырь Кюн Кыыдаан), “Көргө-нарга миинэр күөгэл хара аттаах, охсуһууга миинэр оройко улаан соноҕостоох, кыргыһыыга миинэр кыһыл буулуур аттаах кылааннаах өргөстөөх Кыыс Ньургун бухатыыр” (Богатырка Кыыс Нюргун), “Улуу муора уута утахтаах, күтүр хайа күлүгэ көҕөччөр аттаах күүстээх киһи Күөнэ Боотур” (Кюенэ Боотур), “Күрүөҕэ киирбэтэх, көнтөһүттэн туттарбатах күөгэл дьаҕа аттаах Күн Эрилик” (Кюн Эрилик), “Орто дойду уулаах баайа буолбут Орулуос Баай тойон” (Тойон Орулуос Баай), “Күүстээх киһи Күөнчэ Бөҕө” (Силач Кюенчэ Бёгё), “Күлүк айыы быатын туппутунан төрүөбүт, күөҕэ-дьаҕа аттаах Күөгэлимээн Бэргэн” (Кюегэлимээн Бэргэн), “Өрөҕөтүн төрдүгэр аҕыс атахтаах кэй тугут кыыл аттаах, кыа хаан дьаарбаҥнаах Хаан Дьаргыстай” (Хаан Джаргыстай), “Тиити төргүү мутугунан төлө мөҕөр аттаах төрүөт төрдүн түмүктүүргэ төрүөбүт Төрүөт Бэргэн” (Тёрюет Бэргэн), “Күөнэ көгөччөр аттаах Күн Күөнэ Бөҕө” (Кюн Кюенэ Бёгё), “Хараҕын анныгар хаппар саҕа хара мэҥнээх Харах Хаан Тойон” (Харах ХанТойон), “Сэттэ уон эҕэрдэлээх үрэх эҥээригэр иитиллибит Эбэрээскэй эмээхсин” (Старуха Эбэрээскэй), “Курдаах саадаҕын иилиммитинэн төрүөбүт, куһаҕан үөрү кубулутарга төрүөбүт Кулун Куллустуур” (Кулун Куллустуур), “Эрбэҕин үрдүгэр сэттэтэ эргийэр эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох” (Эр Соготох), “Дьулуруйар Ньургун Боотур” (Нюргун Боотур Стремительный), “Тумул арыы тыа туллан-быстан иһэрин курдук туора туоһахталаах Тойон Дьаҕарыма” (Тойон Джагарыма), “Күн Тулуур Бөҕө” (Кюн Тулуур Бёгё), “Хараҥаҕа миинэр хаххан хара аттаах Сабылаан Бэргэн” (Сабылан Бэргэн), “Ойор кулун аттаах ойоҕос уга батыйалаах Оҕо Тулаайах” (Ого Тулаях), “Биир тииҥ тириитэ бүтүннүү таҥас буолар Оҕо Бэйбэлин Тулаайах (Ого Бэйбэлин Тулаях), “Сыгынахтаах тиит аттаах баттах сарын Баадар Хара” (Баадар Хара), “Айыы уола Айыҥа Боотур” (Сын Айыы Айынга Боотур), “Тоҕус күннүк сиртэн доҕуйан дьоруолуур доҕуйааҥкы дьоруо аттаах Эрбэстэй Бэргэн” (Эрбэстэй Бэргэн), “Алаас баайа буолбут Айхаллыыр Баай оҕонньор” (Богач аласа старик Айхаллыыр Баай), “Дойду тойоно Долгуна Баай Тойон” (Долгуна БаайТойон).

Жерготов Михаил Пудович-Буутабыс

Жерготов Пуд Степанович

Жирков Василий Руфович

Жирков Константин

Захаров Григорий

Захаров Иннокентий Григорьевич

Захаров Пуд-Даллаҥныыр Уола Буутака

Килээмпир

Киляпиров Николай Васильевич-Килээпир Ньукулай

Киргиэлэй

Кириллин Николай-Ойуун Ууһунан

Кириллин Семен Николаевич-Доодор Сэмэн

Кириллова Анна Ивановна-Чоҥоот Уйбаан Кыыһа

Колодезников Петр Ефимович

Кривошапкин Егор Петрович

4 (16) марта 1877- 6 июня 1926

Место рождения: Таттинский улус, IV Жохсогонский наслег, местность Селлях

Сведения, примечания:

Кулаковский Алексей Елисеевич-Өксөкүлээх Өлөксөй

Кулаковский Егор Дмитриевич II-Уот Хойостоон

Кулаковский Иван Елисеевич-Оонньуулаах Уйбаан

Куолай Уола Бүөтүр

Лоҕуй

Маайа Баһылайа

Макаров Петр Иванович-Бабыат Макаарап

Малгин Гаврил Герасимович

Малгин Родион

Малгин/Малгынов Николай Иванович-Көтүөхэ Ойуун Уола

Малгынов Иван Егорович-Көтүөхэ Ойуун

Малышев (Софронов) Егор Федотович-Куутук Дьөгүөр

Малышев Иван

Мандарова Пелагея Николаевна-Ырыа Балааҕыйа

Манчурин Федор

Марбасытов Степан

Мончурин Матвей Федорович-Буос Ньукулай

Мончурин Матвей Федорович-Малаҕаччыйа Түмэппий

Мончурин Матвей Федорович-Халлаан Сүөдэр Уола

Мосоркин Федот Степанович-Нам Сөдүөтэ

Моттуев Михаил Пудович

Мухин-Сылабыр

Накатов Егор Устинович-Көнчүө

Накатов Устин Дмитриевич

Нелакиров Егор Петрович-Тахтай Дьөгүөр

Неустроев Николай-Бөрө Ньукулай

Неустроев Федор Федорович-Сүөкэ Сүөдэр

Неустроева (Слепцова) Ксения Петровна

Николаев Степан Спиридонович

Никуяков Иван-Күүдэн Уйбаан

Новгородов Григорий

Ньалыр Бүөтүр

Ньаппый Дьаакып

Ньоллооһоп Ойуун Ыстапаан

1898-1956

Место рождения: Таттинский улус, Жулейский наслег

Репертуар:

«Хаҥас өртүнэн хаарымтаҕай хара аттаах Харалай Хапсаҕайа Хара Ньургун» (Хара Нюргун), «Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр үрүмэччи маҥан аттаах Үрүҥ Уолан» (Юрюнг Уолан), “Айыы Дугуйдах Бухатыыр” (Богатырь Айыы Дугуйдах), “Ала Туйгун”, “Тыын Тымнытар”, “Уоруку-Суоруку”, “Харылах хапсаҕай Харылыа Сүүрүк” (Харылыа Сюрюк), “Айдаарыкы сиэр аттаах Аарай Дуурай бухатыыр” (Богатырь Аарай Дуурай), “Оруойка кугас аттаах Аарай Дуурай бухатыыр” (Богатырь Аарай Дуурай), “Арҕаа халлаан убайар уот кутуругун туора миинэн тѳрүѳбүт, Уолугунан айахтаах, уот хабаан кыыл аттаах уҥан тиллибит, уолуйан уһуктубут Уолусханнаах Оҕо Уорда Маҥаан” (Уолусханнах Ого Уорда Мангаан), “Харалдьыкка тѳрүѳбүт халыан хара аттаах Харыадьа Бэргэн” (Харыаджа Бэргэн), “Уҥа ѳттүнэн охсуу улаан аттаах, оһоллоох үйэ олой хара ортотугар тѳрѳѳбүт охсуһуулаах Уһун Түрбүѳ бухатыыр” (Богатырь Усун Тюрбюе), «Улдьаа Боотур» (Улджаа Боотур).

Огочуяров Иван Егорович-Баспарыйа

Огочуяров Леонтий Александрович

Огочуярова/Тимофеева Анастасия Петровна (Харлампьевна)

Оргулаайап Сэмэн

Оросин Василий Егорович

Оросин Константин Григорьевич-Көстөкүүн Оруоһун

Оросина Мария Афанасьевна-Уот Субуруку Хотун

Охлопков Иван Андреевич-Куттас Уйбаан

Өймөкөөн Өлөксөй

Павлов Спиридон Тарасович-Испии Тарааһап

Петров Арсений Афанасьевич

Полускин Иван-Улуу Маалыкыс

Попов Алексей Захарович-Чаҥый Өлөксөй

Попов Антон Моисеевич

Попов Афанасий Дмитриевич

Попов Василий Петрович-Ньаргый Баһылай

Попов Дмитрий

Попов Конон Кононович-Ырыа Куонаан

Попов Михаил Петрович-Болтоһукап Мэхээлэ, Болтоһуйа

Попов Терентий Саввич-Саабыска Олоҥхото

Попов Федот Федорович-Хаахтыыр Сөдүөт

Попова (Габышева) Екатерина Захаровна-Ырыа Кэтэриинэ

Попова Дария Алексеевна-Тана Даарыйа

Попова Дария Никитична-Хаппаах Даарыйа

Постников Иван Петрович

Рахлеев Конон Дмитриевич-Куонаан Ойуун (Мороду Миитэрэй Уола)

08.06. 1929-29.09. 2013

Место рождения: Таттинский улус, Октябрьский наслег , село Черкех

Репертуар:

https://www.youtube.com/watch?v=8ee0EXY0q0g&t=1875s

Сведения, примечания:

Решетников Петр Егорович-Көһөҥө Бүөтүр

Романов Степан

Саввин Степан (Егор)-Куохайаан

Себастьянов-Бабыат

Сивцев Семен-Өксөкүлээх Сэмэн (Өксөкүлээх Сиипсэп, Сэтээтэл Сиипсэп, Ырыа Сиипсэп)

Силипиэн

Слепцов Андрей Васильевич-Күөх Өндөрөй

Слепцов Василий Никитич-Аллака Бааска

Слепцов Иннокентий Васильевич-Сэрэбиэйдьит Лэгэнтэй

Слепцов Пантелеймон Федорович-Саһыл уола Мандалымыан

Слепцов Симон Васильевич

Слепцов Трофим Николаевич-Тоойо Уола Доропууска

Слепцова Мария Алексеевна

Слепцова Христина Никифоровна

Собакин Семен Иванович-Дайдаҥ Уола Сэмэтэй (Сэмэтэ)

Соров Герасим Михайлович

Соров Дмитрий-Миэлиҥсэһит

Соров Михаил Герасимович-Ньочооску

Софронов Алексей-Чаачар Уола

Софронов Денис Прокопьевич

Софронов Николай-Төлөй Ньукууһа

Степанов Прокопий

Таллаев Иван Тимофеевич

Таллаха Уола Уһуктаах Уйбаан

Татаринов Аким Иннокентьевич-Акыым Уус

Место рождения: Таттинский улус, Жохсогонский наслег

Репертуар:

“Аҕыс былас сүһүѳхтээх, айдам-сайдам сиэр аттаах, аҕыс салаа айыы далбар кымньыылаах айдааннаах үйэ кыыһа Айталыын Куо” (Айталыын Куо),“Тумул хара тыа кэтэҕинэн быстыбатын курдук соһорҕонноох соҕо чуоҕур аттаах, томороон иэйэхсит оҕото Дохсун Дьоло бухатыыр” (Богатырь Дохсун Джоло), “Чэҥнээх бэлэстээх хааннаах ытыстаах Дьэгээримэ эмээхсин” (Старуха Джэгээримэ), “Үс Ини-Бии Лабыҥха Хара Тоҕус” (Трое братьев Лабынгха Хара Тогус), “Буор Хара аттаах бүдүрүйбэт оҕо Мүѳрсүн Бѳҕѳ” (Мюерсюн Бёгё), “Айаҥҥа миинэр, айдам-сайдам сиэр аттаах дьиэ эргин миинэр дэги сиэр аттаах, тоҕус муоста дугуйдаах, уйан тимир устууктаах Дэлэй Болуо бухатыыр” (Богатырь Дэлэй Болуо), “Аар халлаан уола Ытык Куохайдыын” (Ытык Куохайдыын), “Кѳтѳр былыт кѳлѳлѳѳх, саһар былыт албастаах Айыы Олуонтай бухатыыр” (Богатырь Айыы Олуонтай), “Тоҕус халлаан сындыыс хара сүүрүгэ аттаах тоҕус кырыылаах суорба таас суорҕаннаах Айыы Сулудуйа бухатыыр” (Богатырь Айыы Сулудуйа), “Буор сиргэ буолатын туттарбатах Модун Хара бухатыыр” (Богатырь Модун Хара).

Татаринов Аким Семенович

Татаринов Иннокентий-Ньалыр Татаарынап

Тимофеев Николай Петрович-Бүөтүр Арбадаайап Уола

Тоҥсоҕойдоох Уола Киргиэлэй

Уус Бүөтүкэ

Федоров Ефим Гаврильевич

Федоров Иван-Улуу Кээмпэс

Федотов Афанасий Егорович-Хоонтоор

Филатов Кузьма Федорович

Филатов Михаил-Тэрэпиэһиинньик Мэхээлэ

Филатов Николай Иванович-Ньоҕой Ньукулай

Филатов Степан Романович

Филиппов Иван Иванович-Татам Ойуун

Хабытин Ион Никитич

Харайданов Егор Максимович I

Харлампьев Алексей Николаевич

Христофоров Иван Саввич-Этэҥкэс Уйбаан (Сааба Уола)

Христофоров Матвей Иванович

Христофоров Савва Гаврильевич-Этэҥкэс Сааба

1889-1966

Место рождения: Таттинский улус, Уолбинский наслег

Сведения, примечания:

Куома Бөтүрүөбүс Чааскын төрөөбүт-үөскээбит дойдута Таатта Уолбата (былыргынан IV Байаҕантай нэһилиэгэ). Кини 19-20-с үйэлэр алтыһыыларыгар олорон, үлэлээн ааспыт сорсуннаах булчут, айылҕаттан айдарыылаах эмчит, отоһут, көрбүөччү, олоҥхоһут, ойуун. Аатын дьон сэрэнэн ааттыыллар Төһө да оччотооҕу сэбиэскэй былаас норуот эмчиттэрин утарбытын, сабыта баттаабытын, боппутун-хаайбытын иһин, ытык кырдьаҕаска кистии-саба эмтэнэ кэлээччи син биир элбэх эбит. Оннооҕор оччолорго, сибээс мөлтөх, айан-сырыы сэдэх кэмигэр, соҕуруу куораттартан кытары истиһэн, кыһалҕалаахтар анаан-минээн кэлэллэрин туһунан кэпсииллэр. Кырдьаҕас эмтиирэ, дьиҥэр, олус элбэх. Олортон сороҕун эрэ ааттаатахха, сүрэх-тымыр, ис-үөс, быар, оһоҕос, куртах, сүһүөх ыарыыларын, ньиэрбэ ыарыһахтары эмтиирин, хаампат дьону хаамтарарын туһунан, о.д.а. элбэхтэ суруллан турар. Курдары оборон, бохсуруйан, туос эмэгэттэри сыһыаран, түөннээн, хааннаан, илбийэн эмтиир, оту алҕаан биэрэр эбит. Оҕонньор бу ураты айдарыытын, эмтиир кистэлэҥин туһунан кимиэхэ да кэпсии-ипсии сылдьыбатах. Арай ону, киниэхэ эмтэммит махталлаах дьон сэһэргээн, суруйан испиттэрэ үөрүүлээх.

Чашкин Фома Петрович-Куома Чааскын

Чердохонов Роман Саввич

Чехордун Петр Афанасьевич

Чоҥолох Ойуун

Чыраах Ньукулай

Чярин Федор Федорович

Чярина (Чарина) Анна Евлевна

25.10.1994

Место рождения: Таттинский улус, Жулейский наслег, село Туора-Кюель

Репертуар:

https://www.youtube.com/watch?v=aLhtyt7pR0U

Сведения, примечания:

Шестаков Альберт Владимирович

Щукин Иван Григорьевич-Ойуотам Уйбаан

Ылгынов Петр Иванович-Ырыа Ылгыынап Уус

Ырыа Маарыйа

Ырыа Тиэхээн

Ырыа Чоҥкунаан

Эльберяков Денис Тимофеевич-Тооттойо Уола

Яковлев Егор

Скрыть

Усть-Алданский (109)

Алексеев Петр Григорьевич-Бөҕө Бүөтүр

Алексеев Роман Петрович-Бөҕө Уола Арамаан

Аммосов Иван

Андросов Николай Павлович-Морҕолдьун

Аргунов Иннокентий Федорович

Барашков Ефим Петрович-Төппөс

Место рождения: Усть-Алданский улус, I Соттинский наслег

Репертуар:

«Ньурулуур Ньургун Баатыр» (Нюргун Баатыр), «Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүрүлүүр Мүгдьүк Дуолаҥса: Орто дойду тойон остуолбата, Сир ийэ сэрэбиэйдээх сиилинэйэ, Аан дайды анабыллаах халыҥ халлаанынан анаммыта, отут биир сыл босхоҥ туругурбут түөрт кырыылаах Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» (Мюлджю Бёгё), «Тустуулаах Дьура Бөҕө (орто уол), Бардам Баабый (кыра уол), Айаатыыр Ала Буурай (босхоҥ уол)» (Средний сын Джура Бёгё, младший сын Бардам Баабый и Ала Буурай), «Сүүс тоҕус уон иккилээх Угустаан оҕонньор, сүүс аҕыс уон иккилээх Эбэкэлкэй эмээхсин, тоҕус уон тоҕус туоһахталаах, Одук хаантан оҥоһуулаах туоспуруннаах Тойон Удаарын» (Старик Угустаан, старуха Эбэкэлкэй, Тойон Удаарын), «Дьалхааннаах айаннаах аттаах, хардаҥ эһэ тириитин курдук хаан олбохтоох Хаан Дьаргыстай» (Хаан Джаргыстай), «Тоһоҕос булгунньах саҕа куладытар кулан тураҕас аттаах Туоллар Айыы, тоҕус күннүк сири дьулурус гынан көтөр суондалы хара аттаах Дьуларыттар Дьулаан Дохсун» (Туоллар Айыы и Джулаан Дохсун), «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» (Бэриэт Бэргэн), «Модун киһи Лодьучча Бэргэн» (Лоджучча Бэргэн), «Аан дойду киэнэ атамаана күтүр аллаах маҥан аттаах Ала Туйгунтай» (Ала Туйгунтай).

Белолюбский Николай-Микичээнэп (Белый Шаман)

Борисов (Колесов)

Бөхсөрүйэ Уола Бөчөөх Баһылай

1846(1863)-1950

Место рождения: Усть-Алданский улус, I Легейский наслег

Репертуар:

“Баай киһи Баһымньы Баабыр” (Богач Басымни Баабыр), “Күлүгүнэн оонньуур, көҕөн элэмэс аттаах күүстээх-уохтаах Күөкэл Даадар” (Кюекэл Даадар), “Күннүк усталаах, көс туоралаах көрүлүүр Көс Дьэллик бухатыыр” (Богатырь Кёс Джэллик), «КыысДэбилийэбухатыыр» (Богатырка Кыыс Дэбилийэ), “Орто дойду буойуна Оҕо Дьуолан бухатыыр” (Богатырь Ого Джуолан), “Сарахана Күккэнньик диэн абааһы кыыһа” (Девушка-абаасы Сарахана Кюккэнньик), “Тумул тыа кэтэҕинэн быстан иһэрин курдук туус маҥан аттаах Туоллар Баай Тойон” (Туоллар БаайТойон), “Үс курдаах Үөлэн Хардааччы” (Юелэн Хардааччы), “Үтүө киһи көхсүн хаана үктэллээх Өттүк Мөлдьөй бухатыыр” (Богатырь Ёттюк Мёлджёй).

Сведения, примечания:

Н.П. Бурнашев-Боодьоҕос Лөгөй нэһилиэгин олоҥхоһута. Суорун алааска I Лөгөй нэһилиэгэр Бурнашев Бүөтүр-Оломпо оҕонньордооххо үһүс оҕонон төрөөбүт. 40 сааһыттан дьиҥнээх олоҥхоһут аатырбыт. Нам улууһун ырыаһыта Чогдооруйа уола Мэхээлэ, Таатта улууһуттан олоҥхоһут Маарыйа, биир дойдулааҕа Охлопков-Наара Суох олоҥхолорун истэн үөрэммит. 1936 с. Ойуунускай Уус Алдан Чараҥ ыһыаҕар тахса сылдьан, аатырбыт олоҥхоһуттары мунньан истибит. Ол кэнниттэн Саха автономиятын 15 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх үбүлүөйүгэр Боодьоҕос кыттыыны ылан, араадьыйаҕа уһуллан, патефон бэлэхтээх төннүбүт. 1947 с. Степан Константинович Дьяконов балтараа ый ыллатан, Боодьоҕос “Кыыс Дэбилийэ” оолоҥхотун суруйбут. 1997 с. бу олоҥхо кинигэ буолан тахсыбыта. 2002 с. “Кыыс Дэбилиийэ” олоҥхо:-испэктээк “Кыһыл көмүс мааска” национальнай бириэмийэҕэ театральнай кириитиктэр уонна суруналыыстар анал наҕараадаларын туппута. Туруорааччы режиссер – Анедрей Борисов.

Бурнашев Николай Петрович-Боодьоҕос

Бурнашев Петр Степанович-Быыкаан

Бурцев Григорий Петрович

Бурцев Дмитрий-Мочохоос

Бурцев Еремей Аммосович-Омчуука

Бурцев Константин Назарович-Олоҥхоһут Көстөкүүн

Васильев Cофрон

Васильев Василий Гаврильевич II-Быыкаайык

Васильев Василий-Чомпуу

Васильев Петр Федотович-Сөдүөт Бүөтүккэтэ

Васильев Савва Николаевич-Чукулла Саабата

Васильев Семен Прокопьевич-Олоҥхоһут Сэмэн

1907-1975

Место рождения: Усть-Алданский улус, Соттинский наслег

Репертуар:

Сведения, примечания:

Васильев Сергей Степанович-Борогонский

Васильев Тихон Иванович-Олоҥхоһут Тиэхээн

Васильев Устин Саввич-Тэрээт Үстүүн

Васильев Харитон-Олоҥхоһут Харытыан

Говоров Алексей Кириллович-Арылыас

Говоров Дмитрий Михайлович-Олоҥхоһут Миитэрэй, Ырыа Миитэрэй

1848-1942

Место рождения: Усть-Алданский улус, II Ольтехский наслег

Репертуар:

Сведения, примечания:

Говоров Дмитрий Михайлович-Олоҥхоһут Миитэрэй, Ырыа Миитэрэй

Говоров Иван Иванович-Уйбаанабыс

Говоров Михаил Федотович

Говоров Николай Михайлович

Горохов Митрофан Дмитриевич-Лос Миитэрэппээн

Горохов Федор Яковлевич-Ньаача Сүөдэр

Готовцев Игнатий Степанович-Кынаачай

Данилов Иван Иванович-Тойтуун Уйбаан

Данилов Иван Иванович-Уйбаан Оҕонньор, Тойтуун Уйбаан

Дьөгүөр Дьөлүүнньүк

Жирков Василий Митрофанович-Балык Баһылай

Жирков Василий Петрович,

Жирков Митрофан Наумович-Маҥан Бөтүөччээн

Каприн Николай Афанасьевич

Колесов Никифор-Микииппэр

Колодезников М

Копырин Николай Афанасьевич

Кудрин Андрей-Моччоһуук Уола

Кычкин Михаил Данилович-Чээрэ Мэхээлэ

Лыткин Федор Гаврильевич

Львов Михаил-Күндэр Мэхээлэ

Марба Уола Чыычаах Мэхээлэ

Матвеев Егор Петрович

Матвеев Федор Петрович-Даллык Сүөдэр Олоҥхоһут Маппыайап

Местников Андрей Гаврильевич

Москвитин Николай Васильевич-Батаап Ньукууһа

Моччооһун Уола Андрей

Неустроев Тимофей Кузьмич-Хоной Түмэппий

Никифоров Дмитрий Иванович

Никифоров Ларион Прокопьевич

Никифоров Михаил Семенович

Николаев Владимир Тимофеевич

Николаев Егор-Дэгиритэр

Николай Тимофей-Алакаан Күтүөтэ

Новогодин Лаврентий Петрович

1910-1976

Место рождения: Таттинский улус, Усть-Амгинский наслег (жил в I Легейском наслеге Усть-Алданского улуса)

Репертуар:

“Эһэ Хара аттаах Элэс Боотур” (Элэс Боотур).

Сведения, примечания:

Бүөтүр Оҕотоойоп, Оготоев Петр Васильевич (1910—1977) — саха олоҥхоһута, тойуксута, поэт, прозаик, фольклорист, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, этнопедагог, музеевед. «Эһэ Хара аттаах Элэс Боотур» (эбэтэр көннөрү «Элэс Боотур») диэн олоҥхото үс тылынан 2002 с. бэчээттэнэн тахсыбыта: саха, нуучча, ааҥыл. Өссө маны көр Оготоев П.В., Элэс Боотур. Эпоһы харыстыыр, үөрэтэр, тарҕатар Олоҥхо фонда. - Дьокуускай, 2002. - 1228 с.: ил. ISBN 5-88149-100-9 ОГОТОЕВ ПЕТР ВАСИЛЬЕВИЧ БҮӨТҮР ОҔОТООЙОП (1910 - 197 ) Элэс Боотур олоҥхо автора. Таатта улууһун Төрүт нэһилиэгэр 1940 сыллаахха төрөөбүтэ. 1956 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институт нуучча тылн уонна литературатын факультетын бүтэрбитэ. Педагогическай үлэтин Уус - Майа улууһугар 1933 сыллаахтан саҕалаабыта. Учууталынан үлэлээбит 44 сылыттан 24 сылын Лөгөй оскуолатыгар оҕолору үөрэтэргэ - иитэргэ анаабыта. Нуучча тылын үөрэтиигэ лицейскэй ньыманы туһаммыта. Аҕа быһыытынан оҕону иитиигэ үтүө холобур буолар. Кыыһа Клавдия Петровна үтүөлээх учуутал, уолаттара Петр Петрович виртуоз хомусчут, Егор Петрович үтүөлээх скульптор.

Оготоев Петр Васильевич

Окоемов Егор Саввич

Оконешников Гаврил Афанасьевич-Уһун Хабырыыс

Олесов Петр Саввич-Күөх Бүөтүккэ

Оллонов Федор Данилович

Охлопков Аммос (Ф.?)-Омуос

Охлопков Ефим Петрович

Охлопков Иван-Туймалыырап

Охлопков Иван-Чочойбох

Охлопков Макар-Күүстээх Макаар

1858-1942

Место рождения: Усть-Алданский улус, I Соттинский наслег

Репертуар:

«Кулан кугас аттаах Кулантай бухатыыр» (Богатырь Кулантай),
«Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» (Бэриэт Бэргэн),
«Ньурулуур Ньургун Баатыр» (Нюргун Баатыр),
«Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүрүлүүр Дуоланас Орто дойду тойон остуолбата, Сир ийэ сэрэбиэйдээх сиилинэйэ, Аан дайды анабыллаах халыҥ халлаанынан анаммыта, отут биир сыл босхоҥ туругурбут түөрт кырыылаах Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» (Мюлджю Бёгё),
«Тустуулаах Дьура Бөҕө, Бардам Баабый, Айааҕыр Ала Буурай (босхоҥ уол)» (Джура Бёгё, Бардам Баабый, Ала Буурай),
“Сүүс тоҕус уон иккилээх Учустаан оҕонньор, аҕыс уон иккилээх Эбэкэллэй эмээхсин, уоллара отут оройдоох, тоҕус туһахталаах одун халлаантан оҥоһуулаах, дуоспуруннаах Тойон Удаарын” (Старик Учустаан, старуха Эбэкэллэй и их сын Тойон Удаарын),
“Хайыһар улаан аттаах эҥиэрэлээх тайахтаах, эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох” (Эр Соготох),
“Дьалхааннаах айаннаах, аллаах хардан эһэ тириитин курдук олбохтоох Хаан Дьаргыстай” (Хаан Джаргыстай),
“Эриэн Тойон аҕалаах, Эбириэлдьин Баай Хотун ийэлээх Эриэдэл Бэргэн” (Эриэдэл Бэргэн),
“Кырыыска миинэр кыһын буулуур аттаах, охсуһууга миинэр уот буулуур аттаах Кыыдааннаах Кыыс бухатыыр” (Богатырка Кыыдааннаах Кыыс),
“Таһаҕас булгунньах саҕа куладьыйар куран тураҕас аттаах туоллар айыы, тоҕус күннүк сири дьурулус чысхаан кѳтѳр сундалы хара аттаах Дьуларытта Дьулаан Дохсун” (Джуларытта Джулаан Дохсун),
“Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн” (Бэриэт Бэргэн),
“Килбиэннээх Кириэс Бэргэн” (Кириэс Бэргэн),
“Мойбор Болуо Тойон диэн аҕалаах, Ѳлүү Үтүгэллэй эмээхсин ийэлээх Күлүк Үѳлэн Хара Кыыртай” (Кюлюк Юелэн Хара Кыыртай),
“Модун киһи Модунча Бэргэн” (Модунча Бэргэн),
“Аан дойдк атамаана аччаат Ала Туйгунтай” (Ала Туйгунтай),
“Сылгы уола ньылбыгыр маҥан аттаах Дыырай Бэргэн” (Лошади сын Дыырай Бэргэн),
“Эдьиийиктиир эмээхсин, эриэнньиктиир кулахай, эргимтэ саадьаҕай Тимирдээхэй Намнаахайдаах” (Тимирдээхэй Намнаахайдаах), «Чэччимэр Баай Тойон» (Чэччимэр Баай Тойон).

Сведения, примечания:

3 января 1906 года, в период сплочения единомышленников для создания общества «Союз якутов», по инициативе Василия Никифорова-Кюлюмнюр представителями якутской интеллигенции – молодыми людьми - был поставлен первый спектакль на якутском языке «Бэрт киhи Бэриэт Бэргэн» («Удалой Бэриэт Бэргэн»). В основу постановки был взят сюжет из сказания известного олонхосута Петра Охлопкова-Наара Суох из Борогонского улуса. Сегодня первый спектакль не только в истории на якутском языке, но и в истории представления якутского эпоса на сцене возобновлен в постановке Андреем Саввичем Борисовым .

Охлопков Петр Аммосович-Наара Суох

Охлопков Филипп Иванович-Дырайыын Силип

Павлов Дмитрий-Миитэкэ

Павлов Степан Дмитриевич

Пантилов Гаврил Васильевич-Харалҕан Хабырыыс

Пестряков Афанасий Андреевич-Мандыс Уола

Пестряков Василий Петрович-Бүөкэ Уола

Петухов Ларион Прокопьевич

Петухов Назар Романович-Наһаар Бүөтүкүөп, Дьаралыктаах Наһаар, Олоҥхоһут Назарка

Попов А.Д.

Попов Василий Алексеевич

Попов Владимир-Олоҥхоһут Болодьумар

Попов Иван Конович-Күүстээх Куонаан Уола

Попов Митрофан Андреевич-Мочохоос Уола

Посельский Михаил Никитич-Бэһиэлискэй

Пухов Прокопий Михайлович-Боко Борокуоппай

Рожин Николай Романович-Тарылла Ньукулай

Свешников Иннокентий Гаврильевич-Хагдаа

Сивцев Егор Петрович-Лаҕыачча, Лаһыахай

Сивцев Спиридон Петрович-Лэппэрдиир Испирдиэн

Слепцова/Сивцева Варвара Гаврильевна-Ырыа Балбаара

Соловьев Наум

Соловьев Прокопий Наумович-Намыын

Стрекаловская Матрена Федотовна-Мачыакка

Сүөбэлэ Дьүпсүк

Татаринов А.А.

Татаринов Николай Яковлевич I-Бүчүкү Ньукууска

Татаринов Николай Яковлевич II-Саллаатап Ньукууска

Татаринов Семен Семенович

Тойтос Сүөдэр

Устинов Василий

Ушницкий Гаврил Анисимович

Ушницкий Гаврил Николаевич-Баалдьаха Хабырыыһа

Федоров Ефрем-Хадаар

Халыкы Уола Ньукулаас

Харитонов Савва Николаевич-Ньаппыык Ньукуус Уола

Шергин Николай Петрович-Тыйыс Хара

Скрыть

Оймяконский улус

1867- ????

Место рождения: Оймяконский улус, Сордоннохский наслег

Репертуар:

«»»Элэс Баатыр»», Эскэль тый саҕа эбир күөх ыттаах Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох (үс үйэлээх). Эркэйэ элэмэс аттаах Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох (биир үйэлээх). Көҥкөй көмүс куйахтаах Күн Эрили баатыр (биир үйэлээх). Аҕыс салаалаах кутуруктаах айдаарыкы сиэр аттаах Айыы Туйаар буҕатыыр (биир үйэ). Иһит үрдүн иһэ төрүөбүт Эбир хатын эмээхин, айах үрдүн аһыы төрүөбүт Эбириэн тойон оҕонньор (үс үйэлээх). Курдаах саадаҕын Куддана-кудданымына төрүөбүт — Ку-ланнаайы Куллугустуур (эр киһи) (биир үйэлээх). Хахдаҥ тыа хайдыбытын саҕа хаарымтах хара аттаах Хал-байа Бөҕө, бэс хара тыа быстан түһэн эрэрин курдук бэки сиэр аттаах бэт киһи Бэриэт Бэргэн, тумул хара тыа ойдон түһэн турарын куддук суонда тураҕас аттаах Суотуйа Бөҕө (биир үйэлээх). Икки дьэргэлгэн күлүк аттаах баатыр (биир үйэлээх). Даадда буулур аттаах саха бухатыыра (икки үйэлээх). Тоҕус муостаах буур тириитэ куйахтаах Буксаана хара бу-ҕатыыр (биир үйэлээх). Үс Айыы кыыһа балыстаах улуу дайды оҕото Учарантай Бэргэн (икки үйэлээх). Үс киис саҕыньньах куйахтааҕын кэппитинэн төрүөбүт Ньургун Дьааһын (биир үйэлээх). Икки тобугунан суох, икки Айыы кыыһа ойохтоох Луо-босхон бухатыыр (икки үйэлээх). Дабын дугуй аттаах уһун суһуох Уньньул Бэргэн (биир үйэлээх). Чыыннаах-хааннаах Хара Хаан баай, куччаҥалаах Куллугур хатын, татаардаах Таттык тойон диэн ыаллаах (түөт үйэлээх). Кыргыс баһын кыынньаран төрүөбүт Кылааннаах Кыыс буҕатыыр (дьахтар) (биир үйэлээх). Тоҕус булас суһуохтаах Уолумар удаҕан, аҕыс былас суһуох-таах Айыы Айталыма (икки үйэлээх). Сэттэ даадда буулур аттаах Булуччах Бэргэн (икки үйэ-лээх). Кыргыска мииниллэр кыһыл буулур аттаах Айыы Субул-лар буҕатыыр (биир үйэлээх). Сэттэ былас суһуохтаах Ньэлэмэн Куо (дьахтар) (биир үйэ-лээх). Чубука сонноох Дугдабыккы баатыр, таба сонноох Дагда-мыккы баатыр ини-бии буҕатыырдар (1 үйэлээх). Сэттэ сиринэн дьэргэлгэн элэмэс аттаах Эрэйдээх-буруй-даах Эр Соҕотох (биир үйэ). Тоҕус халлаан оройун тоҕус олоххо тобулу туоттаран олох-томмут Айыы Туйаар удаҕан (икки үйэлээх). Хаҥас диэки таппаҕайын иһигэр харата улар саҕа хара бөлүөҕү харбаабытынан төрүөбүт Хардьаҥ буҕатыыр (биир үйэ).
»

Винокуров Павел Владимирович-Хасхар

Скрыть

Нюрбинский улус (103)

Алексеев Алексей-Киппэ Өлөксөй

Алексеев Софрон Иванович-Халлаанай

Андреев Ксенофонт Федотович-Силиппиэн Сөдүөтэп

Афанасий Афанасьевич-Ыт Кыыһа

Басанов Григорий Прокопьевич-Баһаан

Бургясов Дмитрий-Бүргэс Уола

Быччахаров Спиридон Петрович-Быччаха Уола Быһылааннаах Испирдиэн

Валь Елисей Матвеевич-Баал Дэлиһиэй

Васильев Аким Егорович

Васильев Василий Егорович-Тыктыйа

Васильев Михаил Михайлович-Сэксээннээх

Васильев Николай Васильевич-Халымыр Хоноһо

Васильев Федор Васильевич-Хараарбах Сүөдэрэ

Гаврильев Семен Федорович-Олоҥхоһут, Олоҥхо Сэмэн

Герасимов Афанасий Михайлович-Тутум Охонооһой

Григорьев Прокопий Григорьевич-Буоккай

Григорьев Семен Алексеевич-Чаачан Уола Барылаан

Гуляев Иван Никифорович-Хаччаччы Бааньата

Данил Романович-Таттарар Роман Уола Дайыла

Данилов Алексей Дмитриевич-Мырбык

Догоюков Иван Павлович-Доҕойук Уола

Дуяков Гаврил Васильевич

Егор Дмитриевич-Ыас Дьөгүөр

Егор Николаевич-Дыбаар Дьөгүөр

Егоров Василий Дмитриевич-Айах Баһылай

Егоров Василий Тимофеевич-Халлаан Баһылай

Егоров Гаврил Данилович-Хабыкка

Егоров Иев Васильевич-Кырыан

Егоров Л.Е.

Егоров Семен Степанович-Хара Сэмэн

Ефимов Василий Григорьевич-Намайын

Иванов Анисим Иванович

Иванов Данил Михайлович-Кээдэй Дайыла

Иванов Дмитрий Иванович-Чуохаһын

Иванов Ефим Евсеевич

Иванов Иван Иванович-Баппах

Иванов Иван Михайлович-Мурустаал Уйбаан

Иванов Кирилл Спиридонович-Ноохто

Иванов Никифор Григорьевич-Сыҕаан

Илистяров Алексей Данилович-Илистээр

Иннокентьев Кирилл Николаевич-Тонууһап Кирилэ

Куприянов Григорий Терентьевич

Куприянов Терентий-Чолоһо

Кутуруков (Васильев) Игнатий Прокопьевич

Максимов Алексей Максимович-Мээлдьэх

Максимов Федот Федотович-Оботтоох Сөдүөт

Малыров Егор Саввич-Малыр Оҕонньор

Митяев Василий-Хараҕа Суох

Михайлов Андрей Михайлович-Суут Балачыырабыс

Михайлов Иван Иванович (сын Мурустаал Ивана)

Михайлов Семен Иванович-Өкөт

Мухоплев Алексей Федорович-Буотта

Мухоплев Иван-Бэлтэнэй

Мэҥэдьэк

Никитин Тит Иванович-Дьарҕаа Тиитэп

Никифор- Дьүөдьэй

Никифоров Владимир Никифорович-Тэрээбэ

Николаев Илья Николаевич-Мэрээкэп

Николаев Конон Николаевич-Олой Куонаан

Нилов Ефрем-Чоккооттуур Лэппириэнэ

Ньамах Байбал

Олоҥхоһут Баһылай

Осипов Николай Федорович-Чоомуут

Павлов Григорий-Дагдаас

Павлов Илья Григорьевич-Дагдаас Уола

Павлов Федор-Хараҕа Суох Сүөдэр

Петров Дормидонт Петрович-Ырыа Дарыбыан

Петров Ефим Алексеевич-Ырдьымах Дьэкиим

Петров Спиридон Васильевич-Уус Уола, Чыычаах

Прокопьев С.П.

Рожин Иван Степанович-Мас Атах

Рожин Степан-Кэдэгээрэп

Рожин Федор Митрофанович-Хантарбаак

Саввинов Василий Софронович-Уус Соппуруон Уола Ныанна

Саввинов Иван Васильевич-Чокуур Уйбаан

Семенов Афанасий Николаевич I-Чүпүлүк

Семенов Афанасий Николаевич II-Натыкы

Семенов Афанасий Семенович-Киччэччи Сэмэнин Уола

Семенов Михаил Николаевич-Сонньохо

Семенов Николай Николаевич-Борсуойап

Семенов Прокопий Саввич-Тойуку

Семенов Спиридон Семенович-Дырбыкы

Семенова Дария Николаевна-Олоҥхоһут Даарыйа

Сергеев Дмитрий Сергеевич

Спиридонов Петр Спиридонович-Ыгдаҕар Бүөтүр

Степанов Егор Николаевич-Мэкчиргэ

Степанова Анастасия Степановна

Сухаринов Павел Ефремович-Хараҕа Суох Байбал

Сымытов Андрей Кириллович-Ньохчоҕор Өндүрэй

Табаахтаахап

Тагров Николай Григорьевич-Доҕолоҥ Ньукулааскы

Тебяритяров Михаил Данилович-Кэдэгэр Мэхээлэ

Терентий Афанасьевич-Ньуккаа

Тимофеев Афанасий Тимофеевич-Кыйыакка

Тихонов Николай Иванович

Торохов Иван Егорович-Батараак Уйбаан

Федоров Иван Степанович-Бөлтөөһөп

Филиппов Иван-Чурус Уйбаан

Харитонов Ион Матвеевич-Саахырдаах Дьуона

Чарпыков Василий Ильич-Бэһэлэй Баһылай

Чочанов Сергей Тимофеевич-Манньыас Байбал

Ырыа Дьурустаан

Яковлев Василий Николаевич-Туттуукап

Скрыть

Нижнеколымский улус

Березкин Николай Семенович

Винокуров Константин Васильевич

Жирков Прокопий Николаевич

Скрыть

Намский улус

Бандеров Семен-Тастаа Сэмэн

Белоусов Николай

Березкин И.Г.-Куччугуйдуур

Василий-Бачы Баһылай

Винокуров Иван Егорович-Иванка

Волков Семен Данилович

Гаврил-Ырыа Хабырыыс

Дугудуһун Уола Кылачыынап

Иванов Илья Иванович

Колтовский Н.

Кюндеров Гаврил Матвеевич

Маппый

Мыычаар

Неустроев Семен Михайлович

Ныҥныйа Ньукулай

Олоҥхоһут Артамыан

Олоҥхоһут Микиис

Охлопков Е.Е.

Намский улус, Кобяконский наслег

Место рождения: 1897-1974

Репертуар:

Сведения, примечания:

Охлопков Егор Герасимович-Буоратай

Пермяков Дмитрий Данилович-Мэник Миитэрэй

Пермяков Дмитрий Максимович

Пестряков Яков

Попов Афанасий Степанович

1909-1985

Место рождения: Намский улус, Хатырыкский наслег

Репертуар:

Сведения, примечания:

Попов Василий Николаевич-Бочоох

Потапов Петр Григорьевич

Прядезников Николай

1882-19??

Место рождения: Намский улус, Хатырыкский наслег

Репертуар:

«Тумул хара тыа туллан-хайдан киирэрин курдук туналҕаннаах туус маҥан аттаах Тойоно Доҕуһуол бухатыыр» (Богатырь Тойоно Догусуол), «Үргэл быата үүннээх, дьэллиргэ быата тэһииннээх, иирээннээх-кутурааннаах Игирэ Хара» (Игирэ Хара), «Орто Дойду олохтообут олоҕун оҥорорго төрөөбүт Оҕо Одьунаас Бөҕө» (Ого Оджунаас Бёгё), «Эр киһи, уол оҕо иэйэхсит сиэнэ Элип Хара бухатыыр» (Богатырь Элип Хара), «Орто дойду олоҕун орускуоттаан оҥорорго төрөөбүт Уйунаас Бөҕө бухатыыр» (Богатырь Уйунаас Бёгё), «Хардаҥ эһэ тириитин саҕа Хаан Дьалаан бухатыыр» (Богатырь Хаан Джалаан), «Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» (Эр Соготох), „Үрүҥ Уолан” (Юрюнг Уолан), „Тумул хара тыа туллан-хайдан киирбитин курдук тунал муус маҥан аттаах Тойон Дьаҕарыма бухатыыр” (Богатырь Тойон Джагарыма).

Сведения, примечания:

Родился в Хатырыкском наслеге Намского улуса. С 1909 жил в Булунском, Верхоянском, Анабарском улусах. В 1937 г. переехал в Хатырык. В 1937 г. в Намский улус приехал П.А.Ойунский на ысыах, посвященный празднованию 15-летия Якутской АССР. Пять олонхосутов Намского улуса П. П .Ядрихинский — Бэдьээлэ, Е. Г. Охлопков- Буоратай, А.М.Петров-Чааскылатар (Баасынай), Дьиибэ Бытык и Бочоох — исполняли олонхо Сивцева Афанасия Егоровича — Дьиибэ Бытык. На этом ысыахе он занял 1 место среди олонхосутов. В годы Великой Отечественной войны – боец трудовго фронта. Инвестными произведениями являются «Оҕо Одьунаас Бере», «Тойон-Доҕуһуол Бухатыыр», «Иирээннээх кутурааннаах Игирэ Хара». Рекомендуемая литература: Кириллин, А. В. Саха бастыҥ олоҥхоһута / А. В. Кириллин // Эҥсиэли. — 2015. — Сэтинньи 28 к. — С. 4.

Сивцев Афанасий Егорович-Дьиибэ Бытык

Сивцев Кузьма Васильевич-Тойон Мурун

Сэмсэ Дайыла

Шестаков Николай Николаевич

Ырыа Мэхээс

1901-1979

Место рождения: Намский улус, Кобяконский наслег

Репертуар:

Сведения, примечания:

Ядрихинский Прокопий Прокопьевич-Бэдьээлэ

Яков-Таптакы Дьаакып

Скрыть

Кобяйский улус (21)

Азаров В.П.

Афанасий Ионович-Дьуона Уола Охонооһой

Бааска Олоҥхоһут

Буккаанныыр

Василий-Чүөчээнэй Уола Баһылай

Дмитрий-Сырааннаах Уола

Дуйаҥ Өлөксөй

Иван-Ынах Уйбаан

Капитонов Дмитрий

Кудрин Петр Васильевич

Кырылахап

Левин Константин

Мохордоноп

Николаев Афанасий

Николаев Иван Афанасьевич-Куоҕас

Павлов Н.Е.

1864-19??

Место рождения: Кобяйский улус, Куокуйский наслег

Репертуар:

“Кулун Куллустуур” (Кулун Куллустуур), “Элистэ Бэргэн”, “Хара Туйгун икки, Ала Туйгун икки” (Хара Туйгун и Ала Туйгун), “Модун Эр Соҕотох” (Могучий Эр Соготох), “Кыыдааннаах Кыыс Бухатыыр” (Богатырка Кыыдааннаах Кыыс), “Балбалдьын Куо” (Балбалджын Куо), “Айталыын Куо”, “Ѳллѳр Мѳҕүѳл бухатыыр” (Богатырь Ёллёр Мёгюел), “Адьы-Быдьы Оҕонньор” (Старик Аджы-Быджы), “Элиэтирикээн Бухатыыр” (Богатырь Элиэтирикэн), “Харадьык Бэргэн” (Хараджык Бэргэн), “Тойон Долоду бухатыыр” (Богатырь Тойон Долоду), “Хара Кыыртаан”, “Күн Эрилик” (Кюн Эрилик), “Эрэйдээх буруйдаах Эр Соҕотох” (Эр Соготох), “Холодьук Бэргэн” (Холоджук Бэргэн), “Ытык Улаамдьын Куо” (Ытык Улаамджын Куо), “Алтан Дьэргэй бухатыыр” (Богатырь Алтан Джэргэй), “Таас Устараадал”, “Кириэс Бэргэн”, “Оҕо Тулаайах” (Ого Тулаях), “Оҕо Дуолан Бухатыыр” (Богатырь Ого Дуолан), «Мүлдьү Босхоҥ» (Мюлджю Босхонг), » Маҥан Майдыыт » (Маган Майдыыт), «Адьы-Быдьы Дуурай бухатыыр» (Богатырь Аджы-Быджы Дуурай), «Чочустаан Дуурай», «Ɵлүк Хара бухатыыр» (Богатырь Ёлюк Хара), » Куобах улаан Куора Дьиэрин» (Куора Джиэрин), » Киҥкий баай » (Богач Кингкий), » Тойон Доҕуһуол » (Тойон Догусуол), «Үс ини-бии тоҥус» (Три брата тунгуса), «Сүүнэ Бɵҕɵ» (Сюнэ Бёгё), «Сэттэ тутумнаах кыһыл кɵмүс киһи» (Золотой человек), «Хаалдьыт Бэргэн» (Хаалджыт Бэргэн).

Павлов Николай Григорьевич-Чөмөкө

Полятинский Николай Егорович

Попов Василий

Сивцев Петр Иванович-Кыыл Уола Бүөтүр

Харитонов Дмитрий

Скрыть

Чурапчинский улус (232)

Абааһы Ньукулай Уола Саракааска Ньукулааскы

Абрамова Мария Фомична-Кыаспаан Кыыһа

Александров (Тимофеев)

15.11.1998

Место рождения: Чурапчинский улус, Чакырский наслег

Репертуар:

https://www.youtube.com/watch?v=zQMrIYNGx1k

https://www.youtube.com/watch?v=V61un4a9u68

https://www.youtube.com/watch?v=b_CXOFTnNoA

https://www.youtube.com/watch?v=K2HZ84heFio

Сведения, примечания:

Алексеева Анастасия Васильевна

Аржаков Петр Дмитриевич-I Бүөтүрээк

Аржаков Петр Степанович

Аржаков Петр-Халбаҥ

Аржаков Прокопий Петрович-Марба Уола

Атааннаах Уола Ырыа Чоргуй

Афанасьев Савва Степанович-Боттоһу Уола

Бадаҥ Баһылай

Баин Андрей Дмитриевич-Баайын Өндүрүүскэ

Байаканов Иннокентий Васильевич

Барашков Афанасий Петрович

Батаарын Соппуруон

Батарин Лазарь Михайлович-Мөскөөр Уола Лааһар

Батарин Николай Дмитриевич-Көмүс Кыын

Батарин Степан Игнатьевич-Алыабай

Батарин-Мадьалба Ойуун

Башарин Михаил Никифорович

Башарин Никифор Егорович

Баяканов Иннокентий Васильевич

Баякинов Иннокентий Васильевич-Саппаанай Ойуун

Белых Михаил Иннокентьевич-Мэхээчэ

1880-1960

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла.

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Брызгаев Андрей Титович-Оччоох Өндөрөй (1880—1960) Чэппиэдэй Амматыгар, Маталахха, орто сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Кини аҕата Тиит Брызгаев бэйэтин кыанар, тэтиэнэх, кыра уһуохтаах оҕонньор эбитэ үһү. Наһаа оонньуулаах, оннооҕор бүтүн күүстээх Уҥар Боллооту кытта Брызгаевтар ыһыахтарыгар тустан боруобалаһан көрбүт эбит. Кини үс уол оҕоломмута, Үһүөн — Чэппиэдэй Амматыгар аатырбыт дьон. Улахан уол Оччоох — ааттаах олоҥхоһут, орто уол Бөҕө Ньыыкан бүтүн саһаан үрдүктээх саха бухатыыра, күүһүн муҥурун биллэрбэккэ барбыт киһи, кыра уол Бөҕө Тараҕай — бүтүн саһаан кэриҥэ үрдүктээх, сүүстэн тахса киилэ ыйааһыннаах, икки атахтаахтан охтубатах, Саха сиригэр киэҥник биллибит аатырбыт хапсаҕайдьыт. Советскай былаас олохтонуор диэри бу дьон, харыларын күүүһүнэн бэркэ байан-тайан олорбуттар. Холкуостааһын буолбутугар, кинилэр холкуоска киирбэтэхтэр, ону күүс өттүнэн кыһарыйбыттар. Ол курдук, Оччоох Өндөрөйү холкуос бэрэссэдээтэлэ киир диэн хаайбыт, сүөһүтэ аҕыйах буолан, кулаахха хабыллыбатах, оттуур сириттэн маппыт. Дэлби ыкпыттарын тулуйбакка, оҕолорун, сүөһүлэрин илдьэ 1939 с. Алдаҥҥа тахсыбыт. Алдаҥҥа Мас Аппаҕа олохсуйбут. Онно араспаанньатын оччотооҕу суруксуттар Брызгалов диэн суруйан араспаанньалара уларыйбыт. Онно тахсан биир уолламмыттара. Ол улаатан, үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, Саха сирин маҥнайгы күүстээх боксера Брызгалов Андрей Андреевич диэн буолар. Оҕонньор кэлин Мас Аппатыттан көһөн, куоракка киирбитэ, биир уола сэриигэ барбыта, икки уол араас үлэһит буолбуттара. Оччоох Өндөрөй 1947 с. хараҕынан улаханнык мөлтөөн баран, Мырылаҕа киирэн сааһаабыта, дьонун-сэргэтин аймахтарын билсибитэ. Дойдутуттан үүрүллүбүтүн улаханнык санаатыгар тутар этэ. Түгэн көһүннэр эрэ, Суота Попову ыыс-бураан тылларынан үөҕэрэ. Кини 1938 с. сайын Брызгаевтар бары Үрэх Төрдүгэр сайылаан олордохторуна, оччолорго комсомол үлэһитэ Күннүк Уурастыырап кэлэн, Бөҕө Тараҕайдаахха хонон барбыт. Оччоох Өндөрүйү олоҥхолотон, ыллатан, бэйэтэ эмиэ ыллаан барбыт. Ол туһунан Күннүк Уурастыырап «Хотугу сулус» сурунаалга Брызгаевтарга Туолума төрдүгэр хоммутум диэн баран, Оччоох олоҥхолообутун туөунан суруйбатах этэ. Оччоох олоҥхолорун икки суруйааччы суруйан ылбыттара. 1947 с. Васильев Георгий Митрофанович Мырылаҕа оҕонньору ыллатан, биир олоҥхотун толору суруйбут.1948 с. Дьуон Дьаҥылы оҕонньору ыллата туран, суруйан көрбүтэ да, куоттаран кэбиһэр этэ. Инньэ гынан тылынан этэн суруйтарбыта. Оччоох Дьуонаны «Бытаан суруксут эбиккин» диэбитэ. Оччолорго Дьуон сирэйин бааһа үчүгэйдик оһо илик, контузияттан эбитэ дуу, илиитэ биллэр гына салҕалыыр этэ. Оччоох олоҥхолорун таһынан ити икки суруйааччыга хас да ырыаны этэн биэрэн суруйтарбыта. Ол ырыалара саха фольклоругар бэчээттэммиттэригэр Брызгаев А.Т. этэн биэрэн суруйтарда диэн суруллубут этэ. Оччоох Јнд³р³йт³н билигин икки о±ото баар, элбэх сиэннэрдээх, хос сиэн нэрдээх. Сэмэн диэн уол Тулагыга олорор, саа´ын тухары тутуу µлэ´итэ, кыы´а Маайыс Дьокуускай га олорор. Улахан уола Халла сэрии ветерана, саа´ын тухары Мас Аппа±а олорбута, элбэх о±о, сиэн э´ээтэ буолан ³лбµтэ. Советскай былаас, холкуостаа´ын бу ыаллар олохторугар ыараханнык дьайбыта. Б³±³ Тара±айы холкуостан та´аарбыттара, онтон сылтаан µрэх ба´ыгар Нохуга баран ³р сылларга уола Бэлэх т³рµ³р диэри олорбута. Б³±³ Ньыыкан сэрии сылларыгар хоргуйан ³лбµтэ. Оччоох Јнд³р³й дойдутугар Мырыла±а улахан олоІхо´утунан биллэр. Билигин олоІхо´ут Ч³рк³³х ки´итэ ЧурапЧы оло¢хо¤уттара 191 Решетников Петр Егорович, Оччоох Јнд³р³й ту´унан бу курдук этэр: «О±о сылдьан кини олоІхолуурун истэр этим. Мырыла±а элбэхтик сылдьар этим, ыаллыы олорор нэ´илиэктэр буоллахпыт дии, баара-суо±а биэс к³с», — диэн эппит этэ. Оччоо±у таатталар Оччоох Борокуоппай диэн бэйэлэрин кинигэлэригэр киллэрбиттэр. Андрей Титович 1960 с. ³лбµтэ. Брызгаев Василий Николаевич ахтыытыттан

Брызгаев Андрей Титович-Оччоох Өндөрөй

Брызгаев Николай Андреевич-Моттуй Ньукулай

Бурнашев Соломон Петрович

Быганов Дмитрий-Харааныкы

Васильев Софрон Иванович

Винокуров Александр Павлович-Туоллайаан

Винокуров Василий Егорович

Винокуров Софрон Николаевич-Матаҕы Саппырыан

Герасимов Гаврил Дмитриевич-Айакаан

Герасимов Дмитрий Гаврильевич-Тэрээппэ

Говоров Афанасий Николаевич-Сыҥсай Уола Ырыа Охонооһой

Говоров Иннокентий Гаврильевич-Тырас

Говоров Иннокентий Яковлевич-Сыҥынык

Гоголев Егор-Дьөгүөр Уус

Григорьев Митрофан Николаевич-Махчай Ойуун, Уус Мохчой

Григорьев Николай Степанович-Ныынаабый

Данилов Николай-Ньылыак

Демьянов Николай-Миитэрэкээн Уола

1906-1961

Место рождения: Чурапчинский улус, Болтогинский наслег.

Репертуар:

«Айталын Куо»

Сведения, примечания:

Догордуров Михаил Федосеевич

Дорофеев Василий Иннокентьевич-Тиэрий

Дьааккы Уола

Дьяконов Аким Михайлович-Чөлөс Убайа

Дьяконов Михаил Михайлович-Чорообо

1885-1943

Место рождения: Чурапчинский улус, Сылангский наслег, село Усун-Кюёль

Репертуар:

“Айдаарыкы тураҕас аттаах, айдааннаах үйэҕэ төрөөбүт Ала Хотоҕой” (Ала Хотогой), “Дьалхааннаах айаннаах, дьалысханнаах сырыылаах дьабын дугуй аттаах Хаан Дьаргыстай” (Хаан Джаргыстай), “Кулан хара аттаах Куллустаайы Ньургустай икки чиккэйэр хаан сиэр аттаах Дьиэрбэҥ Бэргэн” (Куллустаайы Нюргустай и Джиэрбэнг Бэргэн), “Күндэл маҥан күҥҥэ көҥүлүнэн көрүлээн-нарылаан үөскээбит икки күүрэ муос хайыһардаах Күрүлээн Чүүччэх” (Кюрюлээн Чюччэх), “Одуул улаан аттаах Онолу Боотур” (Онолу Боотур), “Тумул хара тыа туллан-хайдан иһэрин курдук туралыйар туус аттаах Тойон Ньургун бухатыыр, балта кыадал тыаны кырыытынан охсуллар кытарар кыһыл буулуур аттаах кылааннаах өргөстөөх Кыыс Ньургустай” (Богатырь Тойон Нюргун, его младшая сестра Кыыс Нюргустай), “Улдьаа тураҕас аттаах, оҕурууннаах усталаах, ордук ойоҕостоох, оһоллоох уллуҥахтаах Уйулаан Куо” (Богатырка Уюлан Куо).

Дьяконов Николай Михайлович-Чөлөс

1912-1988

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован.

Сведения, примечания:

Мин аҕам Дьячковскай Николай Петрович 1912 с. Чурапчы улууһугар Төлөй нэһилиэгин Кыйахабыл диэн алааһыгар элбэх оҕолоох дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ 2-с оҕонон төрөөбүт. Бииргэ төрөөбүт убайа Прокопий Петрович Дьячковскай бастакы хомуурга ыҥырыллан, сэриигэ барбыта. Сэрии саамай уотугар сылдьан, кыайыы көтөллөөх кэлбитэ. Аҕабын, техникаҕа сыһыаннаах туруу үлэһити, тракториһынан бронь биэрэн, Мырыла Амматыгар үлэлэппитэрэ. Бырааттара, балыстара Чурапчы көһөрүүтүгэр бараахтаабыттарын сураҕын эрэ истибитэ. Манна үлэлии сылдьан мин ийэбин Елена Николаевнаны, 2 оҕолоох сэрии огдооботун, кэргэн ылбыта. Ийэм оҕолорунаан холбоон 10 оҕоттон 4 оҕолоро хаалан, харахтарын харатын курдук харыстаан, биһигини улаатыннарбыттара. Биһигини, оҕолорун харыстаан эбитэ дуу, хаһан да, оҕолоро суох буолтун, сэрии, сут уонна атын олох ыарахан кэмнэрин хайдах ааспыттарын кэпсээбэт этилэрэ. Аҕам көрүҥүнэн сахаҕа суох доруобай төрөл улахан киһи этэ. Киһи быһыытынан сэмэй, олус аһыныгас майгылаах, кыраттан да үөрэ сылдьар буолара. Ийэм бастакы кэргэнэ Попов Прокопий Изотович диэн киһи хаартыската дьиэбитигэр ыйанан турара. Кини аймахтарыгар Егасовтарга аҕам мэлдьи көмөлөһөрө, сибээһи быспат этилэрэ. Аҕам бииргэ төрөөбүттэрэ көһүүттэн төннөн кэлбиттэрин ийэбинээн көрсөн, дьиэлэниэхтэригэр диэри олордоннор, эдьиийдэрбит, убайдарбыт махталлара улахана, хойукка диэри махтана ахталлара. Аҕам аргыый-наллаан сылдьан үлэтин бүтэрбитэ эрэ баар буолара, көрдөххө бытаан курдук да кыайбыта-хоппута, толорбута эрэ баар буолааччы. Кини сатаабатаҕа диэн суоҕа. Тимир, мас ууһа, электрик, сварщик, нэһилиэк трактористарын, атын даҕаны дьон көрдөһүүлэрин толорон, элбэхтик абыраабыта буолуо. Оҥорбута-туппута барыта тупсаҕай, уурбут-туппут курдук буолара. Туттар тэрилин барытын бэйэтэ оҥосторо, ууруллар анал миэстэлээхтэрэ. Ылан тутуннаххына, хайаан да оннугар ууруохтааххын, уурбатаххына мөҕүллэҕин, кыыһырбыт хараҕынан көрдөҕүнэ сөп буолаҕын. Биһиги оҕолор аҕабытыттан толлорбут, ирдэбиллээх, эппитин хайаан да толортороро, үрдүнэн-аннынан толорору, ыһыллаҕас буолууну олох сөбүлээбэт этэ. Бэйэтэ оҥорбут хаамыскатынан, хабылыгынан киэһэ аайы бииргэ оонньуурбут, Саҥа дьыл аайы араас маскарааттары кэтэрдэн, бириис бөҕө ылан үөрэрбит. Аҕам сылдьан эрэ бэйэтэ ис иһиттэн ыллыы-туойа сылдьара. Урут зонанан күрэхтэһии ырыа-тойук, түмсүү кэнсиэр буолаллара. Онно бэйэтин кыаҕынан кыттара. Урууларга бырааһынньыктарга хайаан да кинини тойуктаталлара. Уус-уран тылынан тута хоһуйан туойара. Куолаһа маҥнай симик курдук эрээри, уһатан-кэҥэтэн бардаҕына улаатан, аһыллан, дуораһыйан, тыына уһаан иһэрэ. Мин аҕам туойарын сэІҥэрэн истэрим: тыла чуолкайа, баайа, тойугун ис хоһооно харахпар барыта көстөр курдуга. Олоҥхоттон быһа тардыылары сөп-сөп ыллаан иһитиннэрэрэ. Ордук «Ньургун Боотур» олоҥхоттон сүрүн герой тойугун. Сорук Боллур, Кыыс Кыскыйдаан, Айыы Умсуур удаҕан ырыаларын куолаһын уларытан, сөп түбэһиннэрэн, ардыгар хаһыыран, ардыгар наҕыл баҕайытык тардан толороро. Дьон олус умсугуйан ырыа иһигэр киирэн истэллэрэ бириэмэни умнарга дылы буолаллара. Васильев Дмитрий Митрофанович кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлиир кэмнэригэр «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону туруорбута. Онно мин аҕам — бухатыыр, Илларионов Никифор Михайлович Уот Уһутаакы оруолун оонньоон, дьон-сэргэ хайҕабылын, биһирэбилин ылбыттара. Ол туһунан кинилэр хойукка диэри ахтан-санаан кэпсииллэрэ. Ийэм кэпсииринэн, олоҥхоҕо кыттыбыт көстүүмнэрин, туттубут тэриллэрин барытын аҕам тикпит, оҥорбут үһү. Васильев Д.М. түһэрбит хаартыската хойукка диэри баар этэ. Сэбиэскэй былаас кэмнэригэр олоҥхо улаханнык аахайыллыбат курдук буолбута. Аҕам: «Олоҥхо хаһан эрэ хайаан да күөдьүйүө, үйэтэ ууһуо», — диирэ. Олоҥхо сайдарыгар бүк эрэллээҕэ. 1968 сыллаахха мин 7 кылааһы бүтэрбит сайыммар аҕам арай олох оҥостон туран ойуун таҥаһын тикпитэ. Оччолорго улахан таҥас-сап суох кэмэ буолан, бурдук куулунан ыстаанын, ырбаахытын, кыаһаанын тикпитэ, тимир лииһинэн кырыйан, хоботун чуораанын, араас кыыллары оҥорон иилбитэ. Оһох курунньугар олифа кутан, хара кырааска оҥорон, барытын тупсарбыта. Ыйы быһа чапчыйан оҥорон бүтэрбитэ. Дүҥүрүн өссө эрдэ күһүн ынах тириитинэн бүрүйэн, ис өттүгэр хоболоон, чуорааннаан, былаайахтаан оҥорбута. Барыта ситэн бүппүтүн кэннэ биир күһүҥҥү киэһэ оттуллубут оһох иннигэр туох баар таҥаһын кэтэн, дүҥүрүн тутан киирэн, охсо-охсо, ис-иһиттэн ыллаан барбыта. Биһиги оҕолор бастаан көннөрү ырыа курдук истэн олорбуппут. Онтон аҕабын олох билбэт буолуохпутугар диэри уларыйан, кутуран, мөхсөн, ыстаҥалаан, ис-иһиттэн чөллөрүйэн туойан барбата дуо? Мин этим наһаа таппыта, куттанным аҕай, ийэм сэрэйдэ быһыылаах аҕабар: «Тохтоо эрэ, туох айылаах буоллуҥ, оҕолору куттаама», — диэн хаһыытаата. Тохтоото уонна тахсан барда. Киэһэ аһылыгы уку-суку аһаан баран утуйдубут. Мин түүнү быһа олох утуйбатым, харахпын симтим да биир оҕонньор киирэн, атахпыттан тардар. Сарсыарда туран, ийэбэр кэпсээбиппэр, аҕабын мөхпүтэ, оһоххо ас куппута уонна ойуун таҥаһын бу дьиэттэн суох оҥорор гына дьаһайбыта. Ойуун таҥаһын кулуупка биэрбиттэрэ. Аҕам туох эрэ айылҕаттан бэриллибит талааннаах этэ: дьону эмтиирэ-хаанныыра, иннэлиирэ. Оччолорго барыта бобуу буолан, наар кистээн туттара. Хойукка диэри хаанныыр муоһа, иннэлэрэ баар этилэр. Бииргэ төрөөбүт убайым Коля миигиттэн 8 сыл аҕа буолан, эрдэ дьиэтиттэн барбыта, балтым Катя, быраатым Васек кыралара, онон миигин аҕам илдьэ сылдьан уол оҕо курдук үлэлэтэрэ. Сайын оттуурбут, саас мас мастыырбыт, күһүн муус ыларбыт, бултуурбут. Мотоцикл ыытарга үөрэппитэ. Миэхэ 32-лээх саалаах этим. Кыра хоспутугар хатанан олорон, саа ботуруонун иитэрбит, кини бөстүөҥнүүр, мин мээрэйинэн буораах, доробуонньук кутарым, быыстыыбын. Киэһэ аайы хойукка диэри 100-нэн устууканы оҥорорбут. Мин наһаа астынан оҥорсорум, ийэм олох сөбүлээбэт этэ. Аҕам төрөөбүт дойдутун, бииргэ төрөөбүттэрин наһаа ахтара, аймахтарын көрсө, билсэ барарыгар өрүү миигин батыһыннара сылдьара. 1965 с. сайын миигин илдьэ төрөөбүт дойдутугар Төлөйгө бара сылдьыбыттаах. Барарбытыгар Чурапчыттан сатыы барбыппыт. Суолу быһа оҕо эрдэҕинээҕи сааһын, эдэр сылдьан Бодойбоҕо таһаҕас таспытын, Намынан, Тулагынан хамначчыттаабытын, аймахтарын Аммосовтары, Захаровтары, Малышевтары кэпсээбитэ. Төлөйгө тиий биппитигэр 2-3 эрэ дьиэ, быраҕыллыбыт күрүө-хаһаа баар этэ... Малышевтар диэн ыалга чэйдээбиппит. Аҕам алааһыгар Кыйахабылга тахса сылдьбыппыт, онно ампаар эрэ баара. Булууһун өҕөйөн көрбүтэ, тахсан хаамыталаабыта, саҥата суох турбута, ытамньыйбыта быһыылааҕа, хараҕын уутун соттубута. Эмиэ сатыы төннүбүппүт. Бу сырыыга туох да саҥата-иҥэтэ суох хаампыппыт. Билигин Төлөй нэһилиэгэ киһи билбэт гына улаатта, кэҥээтэ, сайынна. Аҕам баара буоллар, үөрүө да этэ. Төлөй нэһилиэгэ хаттаан тэриллибитин 20 сылыгар ыҥырыллан тиийэ сылдьыбытым. Аҕам дойдутун сирин алаадьынан аһатан баран, аҕабар ботугураан дойдутун туһунан кэпсээбитим уонна астынан үөрэн аҕай кэлбитим. Аҕабын кытта наар алтыспыт буолан наһаа убаастыыбын. Киниттэн элбэххэ үөрэммитим, олохпор барыта туһалаах буолбута. Аҕам куруук олоххо туох да кыайтарбат, кыаллыбат суох диэн тыллааҕа, икки атахтаах барыны барытын сатыахтаах диирэ. Оннук өйдөбүллээх буолан, ханнык да үлэттэн толлубакка, барытын ылсан иҥэрим, кэлин салайар үлэҕэ күүспүн-санаабын барытын ууран үлэлээн кэллим. Убайым Николай Николаевич аҕатын курдук барыны-бары сатыыра, уһанара, тигэрэ, астыыра, баяҥҥа үчүгэйдик оонньуура, ыллыыра. Балтым Екатерина Николаевна аҕабыттан кыра сааһыттан ырыаҕа-тойукка уһуллан, кэлэр көлүөнэ ыччаты кэрэ эйгэтигэр иитэн-үөрэтэн кэллэ. Ситиһиилээх үлэтин иһин Саха Республикатын культуратын туйгуна буолла. Быраатым Василий Николаевич сценаттан түспэт ырыаһыт, эмиэ тугу барытын сатыыра уһанара, үлэһит бэрдэ этэ. Хас биирдии киһи олоҕор аҕа диэн улахан оруоллаах эбит. Төһө да орто дойдуттан барбыта ырааттар, аҕам миигин араҥаччылыыр, харыстыыр курдук саныыбын. Аҕабынан киэн туттабын, оҕолорбор, сиэннэрбэр өрүү кэпсиибин. Мария Николаевна Заровняева-Дьячковская, улахан кыыөа, үлэ ветерана, СР муниципальнай сулууспатын туйгуна 12.12.2014 с., Хатырык, Нам улууөа

Дьячковскай Николай Петрович

Дьячковскай-Хоруодьа

Дьячковский Петр Семенович-Мурун Уола Бүөтүкэ

Егоров Михаил-Мотто Уола Мэхээлискэ

Елисеев Петр Михайлович-Көөрө

Еремеев Дмитрий Гаврильевич-Илбиркэй Миитэрэй

Ермолаев Гаврил Николаевич-Оҥочо Хабырыыс

Ефремов Василий Игнатьевич-Олоҥхоһут

Ефремов Николай Ефремович-Кыыдам Ньукулай

Жирков Ион Петрович-Дьуона

Захаров Гаврил-Хабырыыс Ойуун

Захаров Иван Тихонович

Захарова Акулина Тихоновна-Ырыа Өкүлүүнэ

Иванов Афанасий

Иванов Гаврил Петрович-Мынньас

Иванов Егор Михайлович-Тэкэйэ Уус (Дьэгэһэ Дьөгүөр)

Иванов Константин Михайлович-Көлөөҕүүс Көстөкүүн

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла.

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Дьиэ кэргэнинэн олоҥхоһут Ивановтар-Бахайаннар Чэппиэдэй Амматыгар уҥуор Көбдөх хайатын анныгар Иванов Захар-Аҥаатын Уус диэн бэрт биллэр уус олорбут. Кини кырдьан түөһэйэн баран, 1912 сыл диэки өлбµтэ дииллэр. Киниттэн Мэхээлэ Иванов-Бахайан Уус төрүүр. Бахайаан Уус кыстыга Көбдөх, ойбоннонор күөлэ Баһырҕас, сайылыга Бахайан Баҕалааҕа. Бахайан Мэхээлэ алта уолланар, улахан уола Күүстээх Лааһар, Онтон Дьөгүөр-Тэкэйэ Уус, онтон Ньукулай-Чолбон Уус, Көстөкүүн, Демьян, Тµмэппий. Тэкэйэ Уус, Чолбон Уус — ааттаах тимир уустара. Бу олус дьээбэ үгэстээх ыаллар эбит. Бииргэ үлэлииллэр, бултууллар, ол гынан сµрдээх киҥнээх, охсуһуук дьон эбиттэр. Санаалара көннөҕµнэ, атах эти киллэрэн эттээн сэмсэ сииллэр, тотон баран, кырбас этинэн бырахсаллар, сэриилэһэллэр, онтон кыыһырсан, алта быраат бары кыараҕас балаҕан иһигэр охсуһан силлиргэтиһэллэр.Аҕалара Бахайан Мэхээлэ буойан көрөр да, итиннэ тиэрэ анньаллар, манна умса көтөллөр, дьиэ ис тээбиринэ үлтү сынньыллар, күөдэл-хаадал оҥороллор. Аҕалара оҕонньор ыксаан: «Күтүрдэр, тохтооҥ, олоҥхолуоххайыҥ», — диэн, оһоҕун айаҕар олоппоско олоро түһээт, олоҥхолоон барар эбит. Онуоха, дьэ, уолаттар баҕайылар тохтоон, хааннарын-баастарын соттон, ким сыҥаһа ороҥҥо, ким бүтүн хаалбыт олоппосторго олоро түһэн истэллэр уонна үһүөн аҕаларын кытта олоҥхолоспутунан бараллар. Аҕалара олоҥхо тылын этэр, Үөһээ, Аллараа дойдулары туойан, Айыы, абааһы бухатыырдарын таһааран, кэрэ айыы саха кыыһын былдьаһыннарар ырыатын туойар. Абааһы бухатыырын ырыатын, тоҕута барбыт сатархай куоластаах Дьөгүөр-Тэкэйэ Уус туойар. Онно эппиэттээн, уҥа ороҥҥо оллооннуу ууран олорор Ньукулай-Чолбон Уус кимиилээх дуорааннаах куолаһынан Айыы бухатыырын ыллатан киирэн барар. Эһэлэрэ, 80-чалаах Сахаар-АІҥатык Уус оһох чанчыгар олорон «Ноо!» диэн тэптэрэн көмөлөһөр. Былдьаһыктаах бырта сыата буолбут, үтүө-мааны саха кыыһа буолан, кыра уол Көстөкүүн нарын куолаһынан ыллаан лыҥкынатар. Ити курдук, сибилигин охсуспут дьоммут, итийэн-кутуйан илбиһирэн ыллаан барбыттарын истэн, чугастааҕы ыаллара, балаҕан иһигэр толору мусталлара. Түүн үөһүгэр диэри истэллэрэ. Эһэлэрэ Аҥаатык Уус: «Оҕолоор, түүн ыраатта, түксү», — диэн үстэ-түөртэ хаһыытаатаҕына, уоскуйан тохтууллара. Көр, ити курдук дьиэ кэргэнинэн олоҥхоһут Бахайаннар билиҥҥитинэн, музыката суох операны туруорар эбиттэр. Манна баар: бас, баритон, тенор куоластар. Бу дьон аһара киҥнээх дьон буоланнар, сэрии буолуон эрэ иннинэ аҕа ууһунан эстибиттэр. Бэйэлэрин ааттатар, солбуйар көлүөнэ ыччат хаалбатах. Үөһэ ахтыллыбыт олоҥхоһуттар ааттарын ааттыыр буоллахха манныктар: Иванов Михаил Захарович-Бахайан, Иванов Егор Михайлович-Тэкэйэ Уус, Иванов Николай Михайлович-Чолбон Уус, Иванов Константин Михайлович М.Н. Сибиряков «Мырыла» кинигэтиттэн суруйда

Иванов Михаил Захарович-Бахайан Мэхээлэ

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег село Мырыла.

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован.

Сведения, примечания:

Иванов Николай Михайлович-Чолбон Уус

Иванов Христофор Степанович-Бахайак Уус

Илларионов Василий-Мээл

Илларионов Иосиф

1902-1972

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла.

Сведения, примечания:

Илларионов Никифор Михайлович 1898 сыллаахха Чэппиэдэй Амматыгар Аччыгый Эбэ алааска төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт алтыалар этэ. Баһылай, Аграфена, Феоктист, Борокуоппай, Өлөксөөндүрү, Никифор. Холбоһуктааһын буолуор диэри сүөһү ииттэн, бултаан бырбааччы бэйэлэрин көрүнэн олорбуттара. 1911 сыллаахха Дьиэбэгэнэ олохтооҕо Түнгүрээдэптэр кыыстарын Уойканы кэргэн ылан, биэс оҕолонон 1943 сыллаахха диэри олорбуттара. Колхоз тэриллиэҕиттэн убайдарын кытта сүөһүлэрин-астарын холбоон, колхозка чилиэнинэн киирбиттэрэ. Үүт-табаарынай ферма сэбиэдиссэйинэн уһун кэмҥэ үлэлээбитэ. Колхоз председателинэн, солбуйааччынан, хонуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Оччолорго колхозка хортуоппуй, хаппыыста, оҕурсу, табах отун олордоллоро. Сэрии сылларыгар таһаарыылаах үлэтин иһин үлэҕэ килбиэнин иһин Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Никифор Михайлович нэһилиэк общественнай олоҕуттан туора турбат этэ, ол курдук нэһилиэгэр биллэр олоҥхоһут, тойуксут улахан олоҥхоһуттары кытта бухатыырдар арияларын элбэхтик бииргэ ыллаабыта. Активнай коммунист. Өр сылларга бюро чилиэнэ, төрөөбүт нэһилиэгэ сайдарыгар элбэх сыратын биэрбитэ. Сааһыт, булчут бэрдэ этэ. Бурхаанай күөлүгэр аҕатыттан хаалбыт Тойон тумуһугар кырдьыар диэри элбэх куһу-андыны куоһарбыта норуокка кэпсээн буола сылдьар. Бастакы кэргэнэ өлбүтүн кэннэ 1946 с. Кэбээйиттэн көһүүттэн кэлбит икки оҕолоох Бетюнова Өрүүнэни кэргэн ылан, үс оҕоломмута, онон холбоон уон оҕону иитэн улаатыннарбыта. Никифор Михайлович орто олоҥхоһут этэ. Ол талаанын салайар үлэҕэ үлэлиир буолан, олоҥхолуурун сайыннарбакка хаалбыта. Учаастак хонтуоратыгар, быыбар кэмигэр кулуупка, кэлин Васильев Д.М. кулуупка туруорбут «Ньургун Боотур» олоҥхо-спектаклыгар Уот Уһутаакы оруолугар ыллаан, дьон биһирэбилин, сөҕүүтүн ылбыта. Маны таһынан ыһыахтарга куруутун кинини олоҥхолотор буолаллара. Билигин кини олоҕун элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар. Никифор Михайлович 1972 сыллаахха 84 сааһыгар өлбүтэ. Сиэнэ В.И. Илларионов /Чурапчы олоҥхоһуттара, Дьокуускай : Алаас. - 2015.

Илларионов Никифор Михайлович-Сиипэр

Илларионов Сидор

Иустинов/Устинов Гаврил Михайлович-Ньоҕуйаан

Иустинов/Устинов Григорий Гаврильевич-Ньоҕуйаан Уола Олоҥхоһут Киргиэлэй

Казлов Лука Григорьевич-Лухааскы

Казлов Прокопий-Топуох

Кладкин Михаил Константинович-Эсэһит Көстөкүүн Уола

Козлов Александр Григорьевич-Чөкчөҥө

Козлов Григорий Григорьевич-Баадьай

Козлов И. П.

Козлов Тимофей Иванович-Сомсойо

Козлов Федор-Сүөдэкэ

Колодезников Софрон Петрович-Балык Уола

Кондратьев Лука-Олоодо Луха

Кононов Василий Платонович-Манньыат Баһылай

Кононов Илья Платонович-Ырыа Ылдьаа

Коркин Гаврил-Иирэр Хабырыыс

Кривошапкин Алексей Николаевич-Нуора Өлөксөй

Кривошапкин Христофор-Сыччыка Уола Христофор

Ксенофонтова/ Сидорова Елена Кузьминична-Ырыа Чырыыкай (Үрүүмкэлээх Өлөөнө)

Кузьмин Игнат Константинович-Хорондоо

Кузьмин Семен Яковлевич-Долгун

Кузьмин Софрон Давыдович-Олоҥхоһут Соппуруон

Кузьмин Софрон Ионович

Кузьмин Степан Илларионович-Ньэндьэйэ Ыстапаан

Кузьмин Фома Давыдович-Кыаспан Куома

Куличкин Илларион Васильевич-Тимир Хаппах Илларион

Куоспан Кууһума

Күөх Сүөдэр

Кылыыһыт Лебедев

Лазарев Филипп

Лонгинов Степан Григорьевич-Чохороон

Макаров Дмитрий-Хантаһы

Макаров Егор Алексеевич-Аппакыын Дьөгүөрэ

Макаров Семен Васильевич-Хабдьы Сэмэн

Макаров Филипп Иванович

Махчай

Маччанов Владимир Иннокентьевич-Маччаан Уола

Местников Николай Васильевич

Местников Николай Петрович-Ньодьууска Уола

Местников Прокопий Васильевич-Маҕан Борокуоппай

Мигалкин Иван

Миронов Егор Иванович

Миронов Николай

Михайлов Гаврил Львович-Хоноһо Уола

Монастырев Нестор Петрович

Муос Уола Олоҥхоһут Онолу

Николаев Архип Илларионович-Аҥаадьа

1895—1949

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла.

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Николаев Данил Тимофеевич 1895 с. дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Дьоҥҥо биллэр аатынан Дайбаһыылаах Дайыыла диэн. Дайбаһыы Дайыыла орто үчүгэй олоҥхоһутунан биллэрэ. Олоҥхоһутун таһынан остуоруйаһыт, кэпсээнньит бэрдэ. Элбэх олоҥхону билэринэн чугас эргин тэҥнээҕэ суох дииллэр. Аҕатын туһунан үлэ ветерана Гаврил Данилович Николаев бу курдук кэпсиир: «Аҕам олоҥхоһут уонна элбэх остуоруйалары, үһүйээннэри билэр этэ. Дьоро киэһэлэргэ остуоруйа кэпсиирин сөбүлүүрэ. Ыалларга ыҥырыллан олоҥхолуура. Мин оҕо сылдьан хаста да барсан турабын, сыалаах этинэн, арыгынан күндүлүүр этилэр. Аҕам олоҥхо тылын этэринэн чугас эргин тэҥнээҕэ суоҕа үһү. Ырыатын кыайбат дииллэрэ. Урут Саҥа дьылга уонна быыбардарга элбэх буолан олоҥхону толороллорун истибитим. Биирдэ Кэлэҕэйгэ олордохпутуна хас да күн ким хайдах, хайа бухатыыр ырыатын ыллыырын быһаарар этилэр. Эһэм олоҥхоһут Соппуруон Айыы бухатыырын,Илларионов Никифор, Хомподоев Николай атын бухатыырдар ырыаларын ыллыыр этилэр. Онтон Федоров Григорий-Тыллаах Хааса абааһы кыыһын уонна Сорук Боллури ырыатын ыллыыр этилэр. Аҕам тылын этэрэ. Эргэ оскуола дьиэтигэр оонньоон көрдөрөллөрө. Аҕам элбэх олоҥхону билэр быһыылааҕа, олоҥхо ис тээччилэргэ, ханнык олоҥхону истэллэрин этэн биэрэрэ». Данил Тимофеевич аас-туор олоххо үөскээн, сэрии ыар сыллара охсон, ыарыһах буолан, эрдэ олохтон туораабыта. И.И. Собакин /Чурапчы олоҥхоһуттара, Дьокуускай : Алаас. - 2015.

Николаев Данил Тимофеевич-Дайбаhыы Дайыыла

Новгородов Иев Лукич

Новгородов Семен Афанасьевич-Сааса Сэмэнэ

Новгородов-Ырыа Сыҥсыйаан

Ноговицын Семен Алексеевич-Сааскыйар Сэмэнэ

Оконешников Василий Лукич-Луха Баһылайа

Оконешников Василий Митрофанович-Табахсыт Баһылай

Оконешников Егор Дмитриевич-Нэк Бэргэһэ

Оконешников Иосиф Дмитриевич-Мундууска Уоһук

Оконешников Петр (Прохор, Прокопий) Моисеевич

Оконешников Прокопий Моисеевич-Майыһыай Уола

Оконешников Прохор Моисеевич

Оконешников Семен Лукич

Оконешников Сидор Дмитриевич-Сиидэкэ

Оконешников-Ырыа Хоруодьа (Толстоухов)

Олойо Давыдов

Оросто Уола Ырыа Дьаарай

Ортойуков Афанасий

Ортоюков Афанасий-Иэгии Хотоок

Осипов Афанасий Петрович-Ырыа Хооһой

Осипов Кирилл Петрович-Ноорох Уола

Пермяков Дмитрий Максимович-Ырыа Миитээ

Петров Иван-Кыам Уола

Петров Петр Васильевич-Боруhуок Бүөтүр

Петров Петр Михайлович-Куолай Уола Бүөтүр

Платонов Дмитрий Иннокентьевич-Тэкэллэ

Платонов Иннокентий Дмитриевич-Тэкэлэ Уола (Кыччааһай Уус)

Платонов-Содьороок

Платонова Ульяна-Уус Ылдьаана

Попов Афанасий Дмитриевич

Попов Василий Константинович

Попов Василий Константинович-Баһылыйчаан

1898-????

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Попов Дмитрий Григорьевич 1898 сыллаахха 4-с Хатылы нэһилиэгэр дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Аҕата Киринньэ Боппуок нэһилиэк байанайдаах булчута этэ, үксүн булдунан ииттэн олорбуттара, олохторо Кэниэдэ төрдүгэр этэ. Бултаах сиргэ үөскээбит буолан, Миитэрэй булт абылаҥар оҕо эрдэҕиттэн сыстыбыта, булчут буола улааппыта, кэлин былаас уларыйыытыгар, колхозтар тэриллиилэригэр 1932 с. «Автономия 10 сыла» колхозка чилиэнинэн киирбитэ, колхоз бүппэт үгүс араас үлэлэригэр үлэлээбитэ. Оҕо сааһа кырдьаҕас олоҥхоһуттары истэн ааспыта, устунан бэйэтэ олоҥхолуур дьоҕура аһыллан, оҕо эрдэҕиттэн олоҥхолуур, туойар идэлэммитэ. Сэриигэ илиитинэн инбэлиит буолан барбатаҕа. 1942—1943 сс. колхозка кыладыапсыгынан, 1944—1945 сс. сылгыһыттаабыта, кэлин бултаабыта, тайах этинэн элбэх ыалы аһаппыта. Пенсияҕа тахсыар диэри Субуруусскай аатынан колхозка, кэлин совхозка араас үлэлэргэ ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Субуруусскай аатынан совхоз бастыҥ производственнига буолан, Бочуот кинигэтигэр киирбитэ. Дмитрий Григорьевич бырааһынньыктарга, араас түмсүүлэргэ олоҥхолуур этэ. Кулуупка Васильев Д.М. «Ньургун Боотур» олоҥхо-спектаклы туруорарыгар ОлоІҕоһут Соппуруону, Никифор Илларионовы-Сииппэри, Григорий Федоровы-Хаасаны кытта олоҥхоҕо бэйэтин оруолун ылласпытын туһунан кэрэ кэпсээн буолан билигин да ахтыллар. Билигин кини олоҕун уолаттара, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар. И.И.Собакин Чурапчы олоҥхоһуттара, Дьокуускай : Алаас. - 2015.

Попов Дмитрий Григорьевич

1880-1968

Место рождения: Чрапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Чэппиэдэй Амматыгар 1892 с. дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Изот Гурьевич үөрэ ҕэ суох. Советскай былаас буолуоҕуттан бастакы холкуостар тэриллиилэригэр активнай тэрийээччи, кыттааччы, талааннаах араатар, критик дьоҕурдааҕа. 1924—1930 сс. Х тылы нэһилиэгин сэбиэтин чилиэнэ. 1931 с. «Кыһыл Мырыла» холкуоһу тэрийсибитэ, председателинэн үлэлээбитэ. 1932 с. Н.С. Соловьев аатынан нэһилиэк тэриллиитигэр бастыҥ тэрийээччи, активист этэ. Төһө да үлэ үөһүгэр сырыттар ыллыырын, олоҥхолуурун бырахпатаҕа. 1946 с. Верховнай Сэбиэт быыбарыгар, Мырылаҕа хонтуораҕа кэтэһэ таарыйа, быыбардааччылар киэһэ 8 чаастан сарсыарда 6 ч. быыбар саҕаланыар диэри олоҥхоһут Соппуруону, Суотаны, Дайбаһыы Дайыыланы олоҥхолотон истибиттэр. Итиннэ Изот Гурьевич-Суота олоҥхолоспут. Онон орто олоҥхоһут буолуон сөбүн дакаастыыр, тоҕо диэтэргит, олоҥхолоспут дьоно Мырыла улахан олоҥхоһуттара. Изот Гурьевич 1968 с. өлбүтэ. И.И. Собакин Чурапчы олоҥхоһуттара, Дьокуускай : Алаас. - 2015.

Попов Изот Гурьевич-Суотаа

Попов Карл-Кыттыа Ойуун

Попов Николай Гурьевич

Попов Николай Филиппович I-Ньукулаас Боппуок

Попов Николай-Куола Боппуок

Попов Петр Петрович-Ытыйар

Попов Филипп-Олоодо Силип

Попов-Чох Харах

Портнягин Афанасий-Өргөстөөх

Портнягин Бюлл. Иннокентьевич-Бүллэтиэн

Посельскай Василий Иннокентьевич-Биэдьээски Баһылай

Потапов Василий Иванович-Маайа Баһылайа

Протопопов Алексей Андреевич-Ыга Үктүүр

Саввин Афанасий Андреевич-Чочоолоп Уола Ырыа Охонооһой

Саввин Петр Иванович-Оросто Уйбаан Уола Көнкөөн

Саввинов Константин Федорович

Седалищев Григорий Иванович-Чуккуон Уола

Седалищев Егор

Седалищев Михаил Данилович-Сүөдэк

Седалищев Михаил Данилович-Сүөдэх

Селиверстов Афанасий-Иэп Сэлибиэрстэйэп Охонооһой

Сергеев Николай Романович

Сибиряков Дмитрий-Тээллиир уола Миитэрэй

1869-1943

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Никон Родионович 1869 с. Чэппиэдэй Амматыгар, Кэниэдэ төрдүгэр дьадаҥы, булдунан ииттэр ыалга төрөөбүтэ. Ньыыкан чугас аймаҕыттан Ньууччахай Мэхээлэттэн эмиэ Ньыыкан (1870—1897) диэн олус сытыы тыллаах-өстөөх, айдарыылаах ырыаһы-ттойуксут үөскээн ааспыт. 27 сааһыгар кэргэннэммэккэ сылдьан өлбһт. «Кинини наһаа ыллаан, дойду иччитин көбүтэн өллө» дииллэрэ үһү. Ньыыкан доҕоро Намыын кэпсииринэн: «Дьиэҕэ ыллаатаҕына, хотоҥҥо эмиэ ыллаһар курдук буолара», — диэн. Муомах Ородьумаан аҕыс оҕоломмутуттан иккитэ уол. Улахан уол Ньуукан олоҥхоһут, Чурапчы олоҥхоһуттара , булчут ааттааҕа, кыра уол Мыйыкаа Ньукулай байанайдаах булчут, кинилэр сүһүөнү соччо ииппэттэр, ол оннугар хара тыа булдунан ииттэн олорбут дьон дииллэрэ. Ньыыкан олоҥхоһутунан Мырылаҕа тарбахха баттанар олоҥхоһут, сүрдээх сөҥ (бас) куоластаах ырыаһыт этэ дииллэр. М.Н. Сибиряков этэринэн Мырылаҕа олоҥхоһут Соппуруон кэнниттэн иккис олоҥхоһут. Кини олоҥхолоро сурукка киирбиттэрэ биллибэт. И.И. Собакин

Сибиряков Никон Родионович-Муомах Ородьумаан Уола Ньуукан

Сибирякова Прасковья Дмитриевна

Сивцев Асаам Оҕонньор

Сивцев Григорий Иванович-Тоҥус Киргиэлэй

Слепцов Гаврил Андреевич

Собакин Андрей Николаевич-Күттэм Өндөрөй

Софронов Алексей Алексеевич-Күҥкүүһэй

Софронов Гаврил Алексеевич

Софронов Диодор Никитич-Софрон Доодоро

Софронов Прокопий Михайлович-Моочой

Софронов Семен Алексеевич-Чыҥхай

Сыҥынык

Сысолятин Геннадий

Тарабукин Петр Петрович-Дьоруо

Тарасов Михаил Николаевич-Нооннуур

Теплоухов Тимофей Тимофеевич-Ноҥсор Түмэппий

1869-1963

Место рождения: Чурапчинский улус, Хаяхсытский наслег

Репертуар:

«Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур» (Кулун Куллустуур), «Сылгы уола Дыырай Бухатыыр» (Лошади сын Богатырь Дыырай ), «Оҕо Тулаайах» (Ого Тулаях), «Дьэр хара аттаах Дьэргэстэй Бэргэн» (Джэргэстэй Бэргэн), «Эриэн Таба аттаах Эҥэлэй Баатыр» (Энгэлэй Баатыр), «Эриэдэл Мэргэн», «Тойон Чоллуут Бухатыыр» (Богатырь Тойон Чоллуут), «Үрүҥ Уолан» (Юрюнг Уолан), «Кылааннаах өргөстөөх Кыыс Ньургун» (Девушка Нюргун), «Иэйиэхсит сиэнэ эриэн таба аттаах Эрэбил Бэргэн» (Эрэбил Бэргэн), «Көс туоралаах күннүк усталаах күөнэ маҥан аттаах Күн Эрили бухатыыр», «Эриэн тойон аҕалаах Эбириэн хотун ийэлээх иккилээх эмньик улан аттаах Эриэдэл Бэргэн бухатыыр».

Сведения, примечания:

И.Г. Тимофеев-Теплоухов «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» диэн маҥнайгы олоҥхотун Императорскай антропология уонна этнография музейыттан Саха сиригэр фольклорнай матырыйаалы хомуйар соруктаах кэлбит этнограф В.Н. Васильев 1906 сыллаахха Амма сэлиэнньэтигэр Солобуодаҕа суруйбута. Бу олоҥхо Э.К. Пекарскай көннөрүүтүнэн 1916 с. Бетлингк алфавитынан сахалыы тахсыбыта. Петербурга саха тылын баһылаабыт бөдөҥ фольклорист А.А. Попов олоҥхону сахалыыттан нууччалыы тылбаастаабыта. Г.У. Эргис олоҥхо тылбааөыгар эбиини киллэрбитэ, латинскай алфавиттан аныгыга көһөрбүтэ. И.В. Пухов бэчээккэ тахсыытыгар бэлэмнээн, былааҥҥа киллэртэрбит, тылбааска хос быһаарыылары биэрбит. Ити үлэлэспит дьон бары өлбµттэрин кэннэ кинигэ ситэриллэн, 1985 сыллаахха Москваҕа бэчээттэнэн тахсыбыта. Иккис олоҥхото «Иэйиэхсит сиэнэ эриэн таба аттаах Эрэбил Бэргэн». Итини 1941 сыллаахха мин илиибинэн суруйбутум 7 страница, 11656 строка буолбута. Мин Иннокентий Гурьевич ханна үөскээбитин, хайдах олоҥхоһут буолбутун туһунан кэпсээнин истибитим: «Боотуруускай улууһугар Хайахсыт нэһилиэгэр Үлүйбүт диэн сиргэ төрөөбүтүм. Аҕам Гурий Тимофеевич Теплоухов Бодойбоҕо кыһыл көмүһү хостуур бириискэҕэ үлэлээбитэ, ийэм Мария Платоновна атыыһыттарга эстэрээпэлээбитэ. Биһиги удьуор олоҥхоһуттарбыт. Хос эһээм саас Лаамыттан эргиллэн кэлэн иһэн, сыыр үрдүгэр атын мэччитэ сылдьан, дьыбарга ыллаатаҕына, ырыатын дорҕооно көстөөх сиргэ иһиллэрэ үһү. Балтым Парасковья биһиги эргин улаханнык биллибит олоҥхоһут Тэкэллэ Миитэрэйгэ эргэ тахсыбыта. Тэкэллэ икки сүүстэн тахса олоҥхону олоҥхолуура. Мин киниттэн уонна абаҕам Дмитрий Тимофеевич Теплоуховтан-Ырыа Мииккэттэн үөрэнэн 40-ча олоҥхону толорор этим. Маҥнай 13 саастаахпар Ырыа Мииккэ уолугар Ыстапааҥҥа ыллаан иһитиннэрбитим. Үгүс киһи ортотугар 14 саастаахпар Ылдьаа Максимов уруутугар олоҥхолоппуттара. Онно «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» олоҥхобун толорбутум. Үгµс киһи сэргээн истэр түбэлтэтигэр санааҥ көтөҕүллэн толороҕун. Манна сүүстэн тахса киһи сэҥээрэн истибитэ. Арай биирдэ Хайахсыт нэһилиэгэр Тэбиэлэнэр Миитэрэй диэн олоҥхоһуту көрсө түстүм. Ат сүүрдүүтүгэр мустубут дьон биһигини күрэхтэһиҥ диэн күһэйбиттэрэ. Түүн үөһүгэр диэри мин олоҥхолообутум, сарсыарда өттүгэр кини толорбута. Олоҥхолорбутун истэн баран, биир оҕонньор Миитэрэйгэ: «Эн төһө да аатыра сылдьыбытыҥ иһин эдэр олоҥхоһукка оннугун туран биэрииһигин», — диэбитэ. Онуоха кырдьаҕас хомойбут курдук көрүҥнэнэн тахсан барбыта. Биирдэ Хайахсыттан Аммаҕа бурдук атыылаһаары киирбитим. Кэннээйи нэһилиэгэр олохтоох олоҥхоһут Өккө Силипкэ тохтообуппар: «Солобуодаҕа биир учуонай саха олоҥхолорун суруйа кэлбит. Мин суруйтара бараары сылдьабын. Барыс», — дии тоһуйда. Биһиги олоҥхо суруйтарааччылар, Солобуодаҕа Рогожин дьиэтигэр тиийбиппит. Киэҥ хос иһигэр кугас баттахтаах нуучча киһитэ төттөрү-таары хаама сылдьар эбит. Биһигинниин сµрдээх ыраас тык, чуолкайдык сахалыы кэпсэттэ. Мин киэһэ «Куруубай хааннаах Кулун Куллустууру» толорбутунан бардым. Нуучча, саха дьоно истээри кэлбиттэр этэ. Сахалыы билбэт өттүлэригэр Виктор Николаевич тылбаас таан быһаара олорбута. Халлаан сырдыар диэри олоҥ холообу тум. Нөҥүө киэүэ Өккө олоҥхотун истибиттэрэ. В.Н. Васильев ыраахтан сылдьар диэн олоҥхобун суруйбутунан барбыта. Тохтоло суох 12 күн устата суруйан бүтэрбитэ. Өскөтүн урукку этиибиттэн уларытан кэбистэхпинэ, тохтотон чуолкайдыыра, толору суруйара. Виктор Николаевич Солобуода±а төрөөбүт буолан, сахалыы олус үчүгэйдик билэрэ. Кэргэмминээн ыарахан олоҕу атаардыбыт. Кэргэним Февронья Хадаар нэһилиэгэр Хоптоҕо аҕатын ууһугар үөскээбитэ. Бииргэ олорбуппут 48 сыл буолла. Ити кэм иһигэр 7 уол, 5 кыыс оҕоломмуппут. Бас таан Дириҥ Күөл диэн сиргэ уһуннук олохсуйбуппут. Онно 10 оҕобут өлбµтэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһун 1-гы Хаптаҕай нэһилиэгэр көһөн киирэн, 30-ча сыл кэриҥэ олорбуппут. Оҕолорум үксүлэрэ өлбµттэрин кэннэ «уоттаах-кылыстаах тылынан илгистибитим сэттээх-сэлээннээх буоллаҕа» диэммин уһун кэмҥэ олоҥхолуурбун быраҕа сылдьыбытым». И.Г. Тимофеев-Теплоухов «Иэйиэхсит сиэнэ эриэн таба аттаах Эрэбил Бэргэн» диэн олоҥхотун Дириҥ бөһүөлэгэр ыаллыы олороммун колхоз үлэтин кэнниттэн киэһэттэн киэһэ суруйуубун 1941 с. муус устар 15 күнүшэр саҕалаабытым. Олоҥхоһуппун ыам ыйын аҥаарыттан ыһыы бэлэмигэр ылбыттара. Онтон бэс ыйыгар ыһыах саҕана сэрии саҕаламмыта. Олоҥхобутун сурукка киллэрэн, атырдьах ыйын бүтүүтэ туттарыахтаах этибит. Иннокентий Гурьевичтыын сүбэлэһэн баран, Дьокуускайга киирэн, күүскэ µлэлээн 400 страницаны суруйбуппут кэннэ миэхэ бэбиэскэ кэлбитэ. Сэрииттэн эргиллибэтэхпинэ олоҥхону ситэрээйэллэр диэммин, ис хоһоонун суруйан хаалларбытым. Армияттан эргиллэн кэлэммин суруйуубутун эмиэ салҕаан барбыппыт. Олоҥхоһутум этиитин ахсын уларытан иһэрэ, арыт олох да көтүтэн кэбиһэрэ, истээччилэри сэргэхситээри, сурукка киирбэт быдьар тыллары туттара. Сорох этиилэрин көннөрөн баран ааҕан иһитиннэрдэхпинэ: «Эн олоҥхоһут буолуоххар сөп киһигин», — диирэ. Ити кэмҥэ мин Москва издательствотын саха салаатыгар үлэлээн кэлбит ухханым этэ. Д.М. Говоров «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бҥҕҥ» уонна П.А.Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхолоругар техническэй редактор этим. Бу олоҥхону эт илиибинэн иккитэ-үстэ устубут буолуохтаахпын. Салгыы 49 страницаны суруйаммын, 449 страница буолбута. Үлэбитин туттара бараары олорон, Иннокентий Гурьевичтыын олоҥхобутун өтөрүнэн кинигэ буолан тахсара биллибэт, онон атыылыахха диэн сүбэлэспиппит. Ити 1945 сыл от ыйыгар этэ. Оччолорго илиинэн суруллубут олоІҥолору архыыпка туттарыыга дьаһал эрэйиллэрэ. Онно миигин билэр Г.У.Эргис үлэлиирэ эрээри, сэллигэ бэргээн, санаторийга киирэн хаалбыт этэ. Киһибитигэр тиийэн, дьаһал ыллыбыт. Олоҥхону тутааччы мин билэр дьахтарым Пономарева эбит. «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» олоҥхо ааптарын И.Г. Теплоуховы батыһыннаран кэллим, иккис олоҥхотун туттараары дьаһал аҕаллым», — диэтим. Ол икки ардыгар дьахтар Бетлингк алфавитынан суруллубут «Кулун Куллустууру» аҕалан көрдөрдө, итиэннэ: «Маны атын олоҥхоһут суруйтарбыт, — диэтэ». Кырдьык, «И.Г. Тимофеев» диэн сурулла сылдьар эбит. Олоҥхоһүуту кытта токкоолоспуппут эһэтин аата Тимофей диэн эбит. Дьахтар итэҕэйбэккэ, страница кэриҥин өйүттэн этитэн баран тохтотто. Ити В.Н. Васильев сурукка киллэрбит олоҥхото этэ. Ол кэмтэн ыла И.Г. Тимофеев-Теплоухов диэн буолбута. Кырдьаҕас «Кэннибэр кимим да хаалбата. Арай орто дойдуга олорон ааспыппын «Кулун Куллустуур» уонна «Эрэбил Бэргэн» олоҥхолорум ааттаталлар ини...» диэхтээбитэ. Кини «Иэйиэхсит сиэнэ эриэн таба аттаах Эрэбил Бэргэн» олоҥхото илии суруйуутунан 449 страницалаах Тыл, литература уонна история институтун архыыбыгар уонна аймахтарыгар сытар. Дмитрий лазарев Саҥа олох. — 1994. — Кулун тутар 10 к

Теплоухов-Тимофеев Иннокентий Гурьевич

Терютин Иннокентий Иванович

Терютина Пелагея Михайловна-Балаҕыас (Ырыа Ымыычаан)

Тимофеев Афанасий Васильевич-Охоноос Тимофеев

Тимофеев Гурий Тимофеевич-Уhун Куурай

Тимофеев Дмитрий Тимофеевич-Ырыа Мииккэ

Тимофеев Яков-Кэриэдьэ Дьаакып

Место рождения: Чурапчинский улус, Бахсынский наслег

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Яков Васильевич Титов - Дьүлэй Бүөкээн (1833—1916) — Саха Сирин биллэр чабырҕахсыта. Мэҥэ улууһун (билиҥҥинэн Чурапчы) Бахсыт нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Саха биллэр фольклористтара (Сэһэн Боло, А.А. Саввин, Эргис) Дьүлэй Бүөкээни биир саамай уһулуччулаах чабырҕахсыт быһыытынан көрөллөрө. Дьүлэй Бүөкээн кэпсэтии жанрын чаҕылхай артыыһа, талааннаах акробат уонна кыайыылаах дуобатчыт этэ. Ыһыахтарга, норуот бырааһынньыктарыгар уонна урууларга баҕалаах ыалдьыт буолара. Кинини үгүстүк Дьокуускай баһаарыгар чабырҕахтыырын уонна баҕалаахтары кытта сакалааттыһан дуобаттыырын көрөллөрө. Фольклорист Г.В. Попова этэринэн, Өксөкүлээх Өлөксөй уолугар Реас Кулаковскайга билиммит үһү: Саха сирин үрдүнэн дуобат оонньоон Дьүлэй Бүөкээҥҥэ эрэ хотторбут. Г.У. Эргис саныырынан Дьүлэй Бүөкээн чабырҕах саҥа көрүҥүн айбыт — көрбүтүн-истибитин туһунан чабырҕах. Бу чабырҕахтарга кини ол кэм биллэр дьонун, ааттаах сүүрүүк аттары уо.д.а. үйэтиппит. Дьүлэй Бүөкээн чабырҕахтаан ииттэн олороро, үгүс олоҥхоһут курдук атын дьарыга да, дьиэтэ да суоҕа, кинини сэргээн истэр дьон күүс-көмө буолаллара. Дьүлэй Бүөкээнэ чабырҕахтарын үксүн ХХ. үйэ 20 - 40 сылларыгар Саха сирин киин улуустарыгар айбыта. Дьүлэй Бүөкээн чабырҕахтарын этэр атын чабырҕахсыттар булгуччу кини ааптар буоларын биллэрэллэрэ. Ол туһунан суруйуулар архыыпка сыталлар. Дьүлэй Бүөкээн чабырҕахтарын хомуурунньуга аан маҥнай 1999 сыллаахха хомуллан тахсыбыта

Титов Яков Васильевич-Дьүлэй Бүөкээн

Третьяков Константин Николаевич-Чообуй

Трофимов Алексей Петрович-Көҥдөй Өлөксөй

Трофимов Иван Терентьевич-Сулумаата Уола (Уйбаан Сулумаата, Ырыачай)

Тэбиэлэнэр Миитрэй

Устинов Гаврил Михайлович

Федоров Афанасий-Хооной

1912-1987

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла

Репертуар:

Репертуар не зафиксирован

Сведения, примечания:

Григорий Гаврильевич 1912 с. Боотуруусскай улууһун IV Хатылы нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Колхознай тутуу активнай кыттыылааҕа, эдэриттэн комсомол, партия чилиэнэ. Советскай былаас ыытар политикатын халбаҥнаабат толорооччута, бэриниилээх коммунист этэ. 1932—1933 сс. Соловьев начальнай оскуолатыгар үөрэммитэ. 1937—1938 сс. Амма сельпотун солбуйар председателинэн үлэлээбитэ. Онтон — сылгыһытынан, налоговай агенынан. 1943—1944 сс. сэрии, хоргуйуу, сут сылларга сельсовет председателинэн үлэлээбитэ. Сибээскэ көһүөр диэри колхоз араас үлэлэригэр үлэлээбитэ. Мырылаҕа сибээс отделениета аһыллыан иннинэ почтаны Мындаҕаайыттан атынан таһаллара. Григорий Гаврильевич олус эппиэтинэстээхтик үлэлээн, почта кэмигэр кэлэр буолара. Олоҥхолуур этэ, ол гынан оччотооҕу дьон сиэринэн үлэттэн соло булбат буолан, ыллыыр-туойар талаанын сайыннарбакка хаалбыта. Колхоз хонтуоратыгар, кэлин кулуупка улахан олоҥхоһуттары кытары олоҥхолоспута. Оҕолоро, сиэннэрэ Мырыланан, Чурапчынан, куоратынан олороллор. И.И. Собакин Чурапчы олоҥхоһуттара, Дьокуускай : Алаас. - 2015.

Федоров Григорий Гаврильевич-Тыллаах Хааһах

1900-1987

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырала , местность Дьадьыра, жил в с. Мырыла

Репертуар:

«Күн Тэгиэримэ», «Сүҥкэн Эрилик».

Сведения, примечания:

Олоҕун олуктара Федоров Константин Лукич-Көскөйө Көстөкүүн (1900-1987) Чэппиэдэй-Амматыгар, Дьадьырга төрөөбүтэ. Кини 87 сааһыгар диэри олорон хас да көлүөнэ олоҥхоһуттар, эбэтэр олоҥхолооһун этаптарын туораабыта. Эдэр сааһыгар өссө XIX үйэттэн ыла төрүттээх, аҕыйах да ахсааннаах буоллаллар аатырбыт олоҥхоһуттары билэрэ. Аныгы үйэ 20-30 сылларынааҕы көннөрү олоҥхоһуттар маассабай толорууларын көрбүтэ уонна бэйэтэ кинилэр кэккэлэригэр сылдьыбыта. Кэнники 40-с, 50-с сылларга норуот эпическэй поэзиятын искусствота кэхтиитин, онтон тиһэҕэр 20 сыллар усталара олоҥхоһут быһыытынан оройуон үрдүнэн соҕотоҕун ордон хаалыы эбэтэр тулаайыхсыйыы дьылҕатын кытта билбитэ. Айар үлэтэ Олоҥхоһут быһыытынан кини толорор искусствотын сайыннараары атын нэһилиэктэри, улуустары кэрийбэтэҕэ. 30-с сылларга П.А.Ойуунускай ССРС Верховнай Советын депутатынан быыбарданарыгар олоҥхоһуттар кыттыһан бухатыырдар арияларын үллэстэн толорбуттар. Ол түүн олоҥхоһут Соппуруон, сииппэр Илларионов уонна Константин Лукич сарсыардааҥҥа диэри олоҥхолообуттар. Константин Лукич биир дойдулааҕа Василий Семенович Попов ити саас икки ый устата үлэлээн оҕонньортон «Сүҥкэн Дьааһын» диэн олоҥхотун суруйан ылбыта, ону үрүҥэр таһааран баран, В.Ф.Ермолаевка уонна саха тылыгар сыһыаннаах И.И.Захаров учууталга аахтарбыта. Олоҥхо кээмэйинэн 2-3 тэтэрээт холобурдааҕа. Кэнники В.С.Попов ити суруйбут тэтэрээттэрин Дьокуускайга Норуот айымньытын дьиэтигэр киллэрэн туттарарга эбэтэр атыылыырга соруна сылдьыбыта да тоҕо эрэ төттөрү илдьэ тахсыбыта. Тиһэҕэр, 1985 с. Бэлэм суруллубут олоҥхону Тыл, литература, история институтун научнай үлэһитэ П.Н.Дмитриев ылбыт сурахтааҕа уонна оҕонньор ырыаларын магнитофоҥҥа устубуттар этэ. Константин Лукич Федоров 1942 с. Арҕааҥҥы фроҥҥа ыҥырыллыбыт. «Сэриигэ олоҥхолообот этим, сахалар суохтара» диэбитэ. Арай биирдэ, илиитигэр бааһыран баран, ханнык эрэ сарайга соломоҕо атын саллааттары кытта сытан, ыарыытын аһарынан, дойдутун ахтылҕанын таһаарынан, олоҥхоттон быһа тардан ария толортообутун саллааттар бэркэ сэҥээрбиттэр. Ытык кырдьаҕас былыргы сэһэннэри элбэҕи билэрэ, В.С.Потапов киниттэн истибит үһүйээннэрин оройуон хаһыатыгар бэчээттэппитэ. Константин Лукич Соловьев нэһилиэгин былыргы аҕа уустарын өбүгэлэрин туһунан номохтору билэттиирэ уонна кинилэр удьуордарын бэйэтин бириэмэтигэр тиийэ сүһүөхтээн ааҕыталыыра. Константин Лукич олоҥхолооһун искусствотын туһунан хас да санааларын билиһиннэрбитэ: элбэх олоҥхону истибит киһи үтүө олоҥхоһут буолар, аҕыйах олоҥхону истибит киһи бэйэтэ иһиттэн айан ыллаабат, олоҥхолор бары үчүгэй буолбаттар, олоҥхоһут үчүгэй, тыла уус-уран буолуохтаах. Сылдьан эрэ олоҥхо тылын үөрэппэккин, олоҥхолоон бардаххына тыл бэйэтэ наарданан, тахсан иһэр, былыр улахан олоҥхоһут улахан ойууннааҕар тылынан ордук буолар дииллэрэ, былыр туох да атын көр-нар суоҕун кэриэтэ, онон дьон аралдьыйаллара эрэ олоҥхо буолара, олоҥхоһуттар кулгаахтарын бүөлэнэн бэйэлэрин куоластарын тахсыытын истэллэрэ эбэтэр кулгаахтарын эмминньэҕин дьигиҥнэтэн тардыалыы олорор буолаллара, кинилэр олоҥхолуулларыгар харахтарын быһа симэллэрэ диэн кэпсээнин түмүктүүр. Сигэлэр Олонхосуты Чурапчинского улуса. Антология. 2015. Ермолаев В.Ф 14-15 сс.

Федоров Константин Лукич-Көскөйө Көстөкүүн

Федоров Константин-Күттэм Көстөкүүн

Федоров Миитэрэй-Оллоон Миитэрэй

Федоров Осип Николаевич-Молохус Уола

Филиппов Александр Михайлович I

Филиппов Михаил Александрович II-Хопто Уола Мэхээлискэ

Флегонтов Гаврил Михайлович-Чаамах

Флегонтов Гаврил Прокопьевич-Ыаҕаһыйа Ойуун

Флегонтов Григорий Гаврильевич-Бөлгө (Чаамах Уола)

Фомин Иосиф-Молохус Уола

Фомин Николай Петрович-Куобахый

Хадаар Уола

Место рождения: Чурапчинский улус, Соловьевский наслег, село Мырыла

Репертуар:

«Дьулуруйар Ньургун Боотур», «Күн Тулуур», «Ылгын ыччат Ытык Солуонньай», «Күн Эрили».

Сведения, примечания:

IХ үйэ бастакы аҥаарын бүтүүтүгэр Чэппиэдэй Амматыгар Хойтоһун диэн ааттаах ырыаһыт олорон ааспыта. Кини төрөөбүт сирэ Бабаҕа эрээри, наар Чэппиэдэйгэ олорбутунан Соловьев нэһилиэгин киһитинэн ааттанар. Оччолорго дьон муһуннаҕына, оһуохайдыыр үгэс наһаа сайдыбыт эбит. Хойтоһун ыһыахтарга, урууларга оһуохай тылын таһаарара. Ыһыахтарга үс күннээх-түүн утуйбакка илбиһирэн туран оһуохайдыыр, ыллыыр эбит. Кыһынын ыаллары кэрийэ сылдьан олоҥхолоотоҕуна, кырдьаҕас оҕонньоттор хардаҕаһы эргитэн биэрэ-биэрэ, балаҕан иһин сырдата-сырдата истэллэрэ үһү. Сотору-сотору «Ноо!» диэн хаһыытаһаллар эбит. Хойтоһун итийэн-кутуйан кыараҕас балаҕан иһигэр олорорун умнан, илбиһирэн туран олоҥхолоотоҕуна, балаҕана эркинниин, оһоҕун үөлэһиниин лыҥкынаһан ыллаһара , балаҕан салгыыта хотонтон эмиэ олоҥхону тэптэрэрдии «Ноо!» диэн саҥа иһиллэрэ үһү. Оччоҕуна дьиэлээхтэр «Бу киһи олус иччилээхтик туойаары гынна» диэннэр бэрт нэһиилэ тохтотоллоро үһү. Ити курдук, ыллаан-туойан, биирдэ Боотуруускай улууһун ыһыахтарын, урууларын кэрийэн, дойдутугар Чэппиэдэйгэ айаннаан иһэн, Туолума үрэҕин баһыгар кэлэн, үгэһинэн, санаата көнньүөрбүччэ киҥинэйэн ыллыы испит. Арай кинини кытта биир киһи куолаһа тэҥҥэ ойоҕоһугар ыллаһан барбыт. Хойтоһун тута сэрэйбит, кинини кытта Аллараа дойду абааһыта ыллаһан эрэрин уонна хоттордоҕуна өлүөхтээҕин. Айан да уһун Туолума төрдүгэр диэри биэс көстөн ордук. Оннук иккиэн тэҥҥэ туойсан, сири-дойдуну барытын хоһуйан, хайалара да тохтоон ылбакка айаннаан испиттэр. Абааһы ырыаһыта көстүбэккэ, адьас киһини таарыйар-таарыйбат, хаҥас өттүнэн ыллаан ыһылыннара испит. Хардары-таары тулуйсан, биэс көһү билбэккэ кэлбиттэр. Үрэх төрдө Брызгаевтар сайылыктара чугаһаабыт. Хойтоһун ыксаабыт, өлөр аналым маннык эбит буоллаҕа дии санаат: «Хоолдьук уҥуоҕа, куонньай үүтэ», диэбит, онуоха анарааҥҥыта: «Туох-туох диэтиҥ», — диэн буккулла түспүт. Ону туһанан Хойтоһун: «Мин кыайдым», — диэн хаһыытаабыт, абааһы ырыаһыта: «Сорбуун!» — диэт, сүтэн хаалбыт. Ити курдук, номоххо киирбит Чэппиэдэй улуу ырыаһыта Хойтоһун Аллараа дойду ырыаһытын кыайбыт. Хойтоһунтан удьуордаан кини сиэннэрэ киэҥник сураҕырбыттара, бииргэ төрөөбүт бырааттыылар Кыаспан Куома-Кузьмин Фома Давыдович уонна Кузьмин Софрон Давыдович олоҥхолооһуҥҥа эһэлэриттэн уһуйуллубуттара. М.Н.Сибиряков «Мырыла» кинигэтиттэн

Хойтоһун

Хомподоев Николай Саввич-Күндүөбэй Күндү Бытык

Чаллаах кыыһа Нөөнөкө Өлөөнө

Чэппиэдэй

Шеломов Михаил Степанович

Шестаков Николай Васильевич

Ядрихинский Василий-Баскыыр Уола Баһылай

Яковлев Гаврил Иннокентьевич-Тараҕай Хабырылла

Яковлев Гаврил Устинович-Хабырылла Оҕонньор

Яковлев Иван Иннокентьевич-Лөгөнтөй Уйбаана

Яковлев Иван Петрович-Уулаах Уйбаан

Яковлев Иннокентий Устинович

1892-1942

Место рождения: Чакырский наслег Чурапчинского улуса.

Репертуар:

Сведения, примечания:

Яковлев Семен Степанович-Эрилик Эристиин

Скрыть

Олоҥхоһуттар

01