Олоҥхоһут Маргарита Григорьева – уһуйааччы, толорооччу, айааччы

Саха омуга үйэлэри уҥуордаан илдьэ кэлбит уус-уран айымньылара сүдү күүстээх тыыннаахтарын билэбит. Кэнники сылларга аар-саарга аатырбыт норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала – олоҥхобут – өбүгэлэрбитин кытары быстыспат ситимниир баайбыт буолар.

Ону өйдөөн, өрөспүү­бүлүкэҕэ Олоҥхо күнүн анаан тэрийэн, киэҥ хабаан­наах тэрээһиннэри ыыталлар. Оттон мин бүгүн Арассыыйаҕа Уһуйааччы уонна Саха сиригэр Үлэ сылынан норуот уус-­уран айымньытын тарҕа­тааччы, элбэх оҕону иитэн-такайан таһаарбыт, «Оҕону олоҥхоҕо уһуйуу» кинигэ ааптарын, үлэһит үлэһит үтүөтэ, талаан­наах уһуйааччы Маргарита Егоровна Григорьева туһунан кэпсиэм.

Кини кыра эрдэхтэриттэн уһуйбут оҕолоро бары олоҥхо ырыатын-тойугун дэгэтин бэркэ толороллорун бэлиэ­тииллэр. Аныгы үйэ оҕолорун олоҥхонон умсугутар манан дьыала буолбатах. Уһуйааччы бу сүдү айымньыга оҕолор болҕомтолорун тардан, туруулаһан ситиһэр.

Маргарита Егоровна кэлин кэмнэргэ аны алгысчыт быһыытынан биллэр. Тааһаҕар саҥа таас оскуолата кини алгыһынан, арчытынан аһыллан, билигин сырдыгынан сыдьаайар. Быйыл оскуола үөрэнээччилэрин байыаннай дьайыыларга сылдьар байыастарга суруйбут 100-кэ суруктарын эмиэ кини ал­­ҕаан, арчылаан ыыппыттарын тутан олус үөрбүттэрин, сылаа­һынан илгийэрин, арчылыырын, харыстыырын туһунан биллэрбитэрэ.

Дьону култуураҕа тардыбыта

Маргарита Егоровна 1969 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн Өлөөн оройуонугар Харыйалаахха тыа кулуубун сэбиэдиссэйинэн үлэтин саҕалаабыт. Онно түөрт сыл курдук үлэлээн баран, дойдутугар Тааһаҕарга төннөн кэлэн, кулууп сэбиэдиссэйинэн таһаарыылаахтык үлэлээбит.

Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар сэбиэскэй кэм өрөгөйдөөн турдаҕына, нэһилиэккэ араас тэрээһин, бэстибээл өрө ньиргийэн олороро, ол аайы эдэр эрчимнээх үлэһит кыыс сүүрэрэ-көтөрө. Дойдутун дьоно кэпсииллэринэн, кини үлэлээбит кэмигэр нэһи­лиэк олоҕо култуурунай-сырдатар өттүнэн күүскэ сайдыбыт: драмкуруһуок үлэтин саҕалаа­быт, хомсомуоллар кулуупка дьиэлэммиттэр, ыччат түмсүбүт. Эдэрдии эрчимнээх үлэһит кэлэн нэһи­лиэк олоҕун сэргэхсиппит. Дьону бэйэтин тула түмэр, интэриэс­тэрин тардар буолан, үҥкүүгэ, хуорга, ырыаҕа, литературнай уонна драмкуруһуоктарга күргүөмүнэн, үөрэ-көтө  кыттар буолбуттар. Оччотооҕу драмкуруоһуоктан саҕыллан, кэлин норуот тыйаатырыгар кубулуйбутун олохтоохтор астына кэпсииллэр.

Салайар, туруорсар дьоҕурдаах, актыыбынай позициялаах, таһаарыылаах үлэлээх диэннэр биир дойулаахтара ол кэмҥэ Маргарита Егоровнаны сэбиэт дьокутаатынан талбыттар.

Оҕону олоҥхоҕо уһуйааччы

Маргарита Егоровна ханнык даҕаны эйгэҕэ үлэлээтэр, туппута тупсан, санаабыта сатанан, ылсыбыта ыпсан иһэр аналлаах. Дьон ортотугар, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьыбыт киһи үтүөлээх сынньалаҥҥа даҕаны таҕыстар, нэһилиэгин дьоно көрдөспүттэрин быһа гыммакка, ыччаты фольклорга уһуйарга сөбүлэспитэ. Ыччаты, оҕолору фольклору кытары ситимниир улахан кэскиллээх хайысханы тутуспута. Сахалыы ырыаны-тойугу, олоҥхону, өбүгэлэрбит хаалларбыт үгэстэрин сөргүтэн, ыччакка иҥэрэр, уһуйар уустук идэни ылсан «Үрүмэччи» ансаамбылга оҕолору уһуйсар.

«Аан бастаан оҕолору олоҥхоҕо бэлэмнииргэ консультант быһыытынан сылдьыбытым, бастаан үс буолан дьарыктыырбыт. Оттон Дария Егоровна көспүтүн, Валентина Дмитриевна аккаастаммытын кэннэ, 2006 сылтан бэйэм хаалбытым. Аан бастаан 6 оҕону уһуйбутум, оттон бүтэһигэр кылаастарынан бүтүн ос­­куоланы үөрэтэр буолбутум. Үс сылынан анал бырагыраама оҥорон, онон үөрэтэн барбытым. Төрөппүттэр атын оҕолору эмиэ үөрэ­тиэххэ наада диэн туруорсаннар, билигин Олоҥхо оскуолата буола билиннэ. Ааспыт сылтан бастакы кылаас­тартан 9-с кылаастарга диэри фольклору үөрэх быһыытынан киллэрэн үөрэ­тэллэр.  Алталыы оҕону олоҥхоҕо уһу­йан Чурапчынан, Хаҥалаһынан, Мииринэйинэн, Ньурбанан, Горнайынан, Алданынан, Үөһээ Бүлүүнэн Олоҥхо ыһыахтарыгар сырыттыбыт. Оҕолорум ситиһии­лээхтик кыттан сынньалаҥ путевкаларынан наҕараадаланан Москва, Санкт-Петербург, о.д.а. лааҕырдарыгар сылдьыбыттара. Үөрэппит, уһуйбут оҕолорум билигин улаа­тан, идэ ылан, бэйэлэрэ бөлөх тэринэн, оҕолору уһуйа сылдьалларыттан  олус үөрэбин. Кинилэр билиҥҥиттэн дьарык­танан, уһуйан элбэх оҕону, ыччаты такайыахтара, оччоҕо ийэ тылга таптал, сүгүрү­йүү, сахалыы өйбүт-санаабыт сүтүө суоҕа, өлбөт үйэлэниэ диэн эрэнэбин», – уһуйааччы Маргарита Егоровна санаатын үллэстэр.

Аатын ааттатааччылар

Эппиппит курдук, Марга­рита Егоровна ылсыбыта ыпсан, кини тойукка, оһуокайга, олоҥхоҕо уһуйбут оҕолоро бииртэн-биир бастыҥнарынан буолан, кыайыы үрдэллэрин дабайан ситиһиилэнэн, кини аатын ааттаппыттара. Бу сыллар тухары уһу­йааччы элбэх оҕону иитэн-така­йан таһаарда. Бастакы уһуйуллааччылара, номнуо оскуоланы бүтэрэн баран салгыы фольклор, тыл, култуура, уйулҕа үөрэҕин хайысхаларыгар идэ ылан өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарынан үлэлии, айа-тута сылдьаллар.

Сааһырбыт киһи диэтэххэ, оҕолорун бытырыыс курдук батыһыннаран илдьэ сылдьан Чурапчынан, Хаҥалаһынан, Мииринэйинэн, Ньурбанан, Горнайынан, Үөһээ Бүлүүнэн Олоҥхо ыһыахтарыгар кытыннартаата диэн биир дойдулаахтара киэн тутта кэпсииллэр.

Кини аатын ааттаппыт оҕолорунан – Тамара Григорьева (Куланова), Стас Иванов, Сайыына Григорьева буолаллар. Бу оҕолор кылыгырас куоластарынан, аан бастаан олоҥхо улахан күрэһэр кыайыы чыпчаалын билэн, төрөөбүт дойдуларын Тааһаҕары уонна уһуйааччыларын аатын ааттаппыттар.

2006 сыллаахтан Шамаев Саша, онтон Куланова Тамара, Иванов Стас, Осипов Ким, Александров Саша, Осипова Алена, Григорьева Дора, Осипова Кристина, Григорьева Сайыына, бииргэ төрөөбүт Миша, Алеша, Сайыына Шамаевтар, Поскачина Алина, Поскачина Таня, Шамаев Коля, Шамаева Нарыйаана дьарыктанан, улахан ситиһиилэммиттэрэ.

Үлэһит үтүөтэ

Тааһаҕар баһылыга Семен Каратаев уһуйаач­чы Маргарита Егоровна туһунан үтүө тылынан ахтар:

– Маргарита Егоровна Тааһаҕар нэһилиэгин уопсас­тыбаннай үлэтин олус көхтөөх, биир сүрүн кыттыылааҕа. Кини сынньалаҥҥа да олордор, уопсас­тыбаннай үлэтэ-хамнаһа күөстүү оргуйар: нэһи­лиэк сэбиэтин хас да ыҥырыытын дьокутаата, оскуола оҕолорун уонунан сылларга фольклорга уһуйан олоҥхо, оһуо­кай курдук уустук уус-­уран айымньылар эйгэлэригэр киллэрдэ. Кини ииппит-үөрэппит оҕолоро улуус, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа уонна аан дойду таһымыгар ыытыллар араас күөн-кү­­рэскэ кыайыылаахтарынан буолаллар. Кини улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ Тааһаҕар нэһилиэгин олоҥхону өрө тутар нэһилиэк быһыытынан биллэрдэ.

Өр сылларга Маргарита Егоровна улууска тэриллибит олоҥхо ансаабылын биир сүрүн чилиэнэ, үгүс элбэх тэрээһиҥҥэ ансаам­былы кытары олоҥхону толорооччу быһыытынан бэйэтин көрдөрдө. Оҕолору эрэ уһуйарынан, олоҥхону толорооччу быһыытынан эрэ муҥурдаммакка, Маргарита Егоровна бэйэтэ эмиэ олоҥхону айан суруйар, ону толорор. Кини «Күүстээх-уохтаах ыас хара аттаах Толлуман Бухатыыр» олоҥхото чахчы сиппит-хоппут, олоҥхо ис сюжетын толору арыйар айымньы. Олоҥхо дьоруойдара уус-­уран тыл көмөтүнэн толору ойууланыылара – бу барыта Маргарита Егоровна олоҥхону айааччы быһыытынан толору сиппитин-хоппутун көрдөрөр.

Бу маннык сыралаах үлэни билиҥҥэ диэри ыыта сылдьарыттан биһиги биир дойдулаахтара киэн туттабыт уонна махтанабыт.

Сайаана Львова, «Саха сирэ», 2023