Олоҥхо уус-уран тыла оҕо дорҕоону чуолкайдык саҥарарыгар көмөтө

«Төрөөбүт тыл- киһи үөрэҕи, билиини кэбэҕэстик ылынар, өйө санаата туругурар, майгыта – сигилитэ ситэр, иһирэх иэйиитэ уһуктар, өлбөт үйэлээҕи айар, тутар дьоҕура тобуллар, айылҕаттан бэриллибит эйгэтэ буолар» диэн национальнай оскуола сайдыытын Концепциятыгар этиллэр.

Хас биирдии саха оҕото өйдүүн-санаалыын, эттиин-хаанныын сайдарыгар сахабыт тыла улахан оруоллааҕын бары билэбит, өйдүүбүт. Үөрэҕирии салаатыгар сахалыы тыын киирэн, иитээччилэргэ уонна да атын үөрэхтээһин үлэһиттэригэр  саҥа саҕахтар элбээтилэр – олоҥхо педагогиката, норуот үгэстэрин педагогиката уо.д.а.   

  Биллэн туран, ийэ тылын баһылаабыт оҕо кыаҕа кэҥиир, өйө-санаата уһуктар, саҥа таһымҥа тахсар.  Төрөөбүт тыл сүмэтин иҥэриигэ уһуйаан, кыра кылаас оҕолоругар хоhоонунан айымньы (олоҥхо, оhуокай) улахан оруоллаах. 

Саха норуотун төрүт культурата норуот тылыттан-өһүттэн саҕаланар. Сахалар сүдү тыллаах буоламмыт, аан дойдуга олоҥхобутунан биллэбит.

Оҕо төрөөбүт норуотун тылынан-өһүнэн ылбаҕайдык саҥарар, ааҕар, суруйар кыахтаннаҕына, инникитин үүнэр-сайдар кэскиллэнэр, саха тыла өспөт-сүппэт саргыланар. Манна олоҥхо баай тылын-өһүн сүдү күүһэ оҕо тылын сайыннарарга улахан суолталаах.

Билиҥҥи кэмҥэ, төhө да олохпут сайдыбытын иhин, оҕо, эдэр ыччат олоххо бэйэтин сөптөөх миэстэтин булбакка мунара-тэнэрэ, мунаахсыйар боппуруостара элбэхтэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар М. Алексеев-Дапсы, Т.И Петрова уо.д.а. этэллэринэн, билиҥҥи ыччат арҕаа омук дойдуларын культураларын сабыдыалыгар киирбититтэн төрүт сахалыы культураттан тэйэ быһыытыйда, ыраастык сахалыы саҥарбат буолла. Ол көстөр, холобур, билиҥҥи оҕо сахалыы ырыаны буолбакка, омук ырыатын-тойугун ис хоhоонун өйдөөбөтөр да, ордук сэҥээрэн истэригэр, билэригэр. Ол түмүгэр саха ыччата төрөөбүт тылын тыынын, Ийэ тыл сүмэтин иҥэриммэккэ, Ийэ айылҕатыттан тэйэ быhыытыйан, сиэр-майгы сатарыйыытыгар тиийэр, олох олоруу сыаннастарын, сокуоннарын ситэри өйдөөбөт буолууларыгар төрүөт буолар.

Мантан сиэттэрэн, уһуйаан оҕолоругар олоҥхону билсиһиннэрии, олоҥхоттон быһа тардан үөрэтии, олоҥхо педагогикатын, оскуолаҕа олоҥхону үөрэтиини үөрэх программатыгар киллэрэр хайаан да наада. Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ саха оҕото Аан дойду атын омуктарын ортотугар «мин сахабын», «мин саха уолабын», «мин саха кыыhабын» диэн бэйэтин дьоһуннаахтык сананыытын, сэргэхтик туттуутун-хаптыытын сүрүннээн биэрэргэ, үчүгэй, куhаҕан өрүттэри сыаналыыр үтүө, кэрэ киһи буолан, инникитин үүнэргэ-сайдарга бэлэмнээх, алын сүhүөх оскуоланы бүтэрэн, салгыы таһаарыылаахтык үөрэнэргэ бэлэмнээх буолуутугар олоҥхо эйгэтэ улахан суолталаах. Манна, бастатан туран, оҕо кыра сааһыттан олоҥхо баай тылыгар-өhүгэр уһуйуллан, кэрэтик саҥара үөрэнэн, cулбурҕаччы ааҕар буоларын ситиһии улахан оруоллаах.

Олоҥхону үөрэтэр, билэр оҕо тыла-өһө, кэпсиир, ааҕар дьоҕура сайдан, билэр-көрөр саргыта үрдээн, ааҕыыта-суруйуута, ахсааны суоттуура үчүгэй буоларын — ситиһиилээхтик үөрэнэрин, билиини холкутук ылынарын хааччыйыахха сөп, өскөтүн олоҥхонон иитии, үөрэтии эйгэтигэр оҕону кыра сааһыттан, уһуйаантан олоҥхо уус-уран тылын оҕо тылын сайыннарыыга көмөлөhүннэрдэххэ.

Саҥаларыгар кэһиллиилээх оҕолорго олоҥхоттон быһа тардан, дорҕоону чуолкайдык саҥарарыгар көмө гынан үөрэттэххэ, оҕо тылын саппааһын да эбэргэ, ситимнээх саҥатын да, уустаан- ураннаан кэпсиир дьоҕурун да, олоҥхону туһанан сөпкө тыынарга да үөрэттэххэ —  оҕо тыла-өһө да сайдар, өйдүүн- санаалыын да улаатар. Олоҥхону ааҕар оҕо тыына уһуур, сөпкө тыынар буолар.  Бары билэрбит курдук, сөпкө тыыны – оҕо чуолкайдык саҥарарыгар сүрүн  көмөтө буолар.

Билиҥҥи оҕолор бары кэриэтэ сахалыы дорҕооннору саҥарарга улахан ыарахаттары көрсөллөр. Олоҥхо көмөтүнэн оҕо төрүт тылын, дорҕооннорун сөпкө саҥарарын ситиһиэххэ сөп. Хас биирдии дорҕооҥҥо олоҥхоттон быһа тардан, кылгас-кылгас гына үөрэттэххэ, оҕо өйүгэр да түргэнник киириэ, толкуйдуур, ойуулаан көрөр да дьоҕурун эбии сайыннырыа. Олоҥхоттон быһа тардан үөрэтэргэ дорҕооннорунан наардаан үөрэттэххэ наада. Бүтэй дорҕооннору бу курдук наардыыллар:

1. уос киэннэрэ (м,п,б)

2. тыл иннинээҕилэр (т, д, с, л, н, р)

3. тыл ортотунааҕылар (й, нь, дь, ч)

4. тыл кэннинээҕилэр (к, г, х, ҕ, ҥ)

5. бэлэс киэнэ (һ)

Мантан сиэттэрэн, биһиги оҕо төрүт сахалыы дорҕоонун чуолкайдык саҥарарын ситиһээри, дорҕоонун аҥаардаммыт олуктары туһаныахпытын сөп.

Холобур, тыл ортотунааҕы дорҕооннору (й, нь, дь, ч) барыларын биир кэмҥэ үөрэтиэххэ сөп. [Дь] – дорҕоону:

Дьоһун бэйэлээх

Дьонноро–уруулара;

(П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньурун Боотур», 14 с)

Дьуругуй хара

Дьураҕай атыырдаах

(П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньурун Боотур», 14с),

Дьулусхан субуйа сүүрүк

Дьураа хара аттаах

Дьулуруйар Ньургун Боотур

(П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньурун Боотур», 78с),

Тыл кэннинээҕи дорҕооннору (к, г, х, ҕ, ҥ) барыларын биир бириэмэҕэ үөрэтии:

Ҕ- дорҕооҥҥо:

Тоҕус дохсун холорук

Тоҕо ытыллан түстэ

 (П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньурун Боотур», 16с),

….Аҕыс кырыылаах

Аптаах аалыс-луо баҕанаҕа

(П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньурун Боотур», 30с),

Ҥ- дорҕооҥҥо:

Таҥха биһиккэ

Таҥхалата ыыппыт

(П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньурун Боотур», 27с),

…Элэҥ-сэлэҥ туойан,

Саҥа саҥаран….

(П.А. Ойуунускай «ДьулуруйарНьурунБоотур», 77с),

Олоҥхо олугуттан быһа тардан, тылыгар кэһиллилээх оҕоҕо кыра кыралаан үөрэтэххэ, уһуйаан оҕото дорҕоону түргэнник бэйэтигэр ылынар, чуолкайдык саҥарар, олоҥхону кытта кыралаан билсэр. Оччоҕо бу оҕо олоҥхону билэн, үөрэтэн, ылынан оҕолору кытта дьарыкка биир тэҥник үлэлиир, үөрэнэр тэтимҥэ киирэрин ситиһиллэр.

Туттуллубут литература:

1. Бысыина М.Н. Олоҥхоийэ тыл тирэҕэ.- Дьокуускай: Бичик, 2014.- 63с.

2. Каратаев И.И. Оҕону чуолкайдык саҥарарга үөрэтии уонна сурукка үөрэнэргэ бэлэмнээһин.-Дьокуускай: Бичик, 2019.-159с.

3. Михеева Е.В. здоровьесберегающие технологии в ДОУ//Методические рекомендации, М., 2009.

4. ЧехордунаЕ.П. СЭДИП технология.-Ытык Күөл: Таатта хаһыатредакцията, 2016.-82с.

5. https://infourok.ru/olonho-uusuran-tila-oo-tilin-sayinnariiga-kemete-3655595.html

Реброва Жанна Владимировна,

Чөркөөхтөөҕү ОСК “Аленушка” детсад учуутал-логопеда