Чурапчы олоҥхоһут дьахталлара
Саха норуотун талааннаахтара айбыт уус-уран айымньыларыттан бары өттүнэн баай ис хоһооннооҕунан, ойуулааһынынан, толоруллуутунан, философиятынан, кээмэйинэн олоҥхо биһирэнэр.
Норуот бу сүдү баайын үйэлэртэн үйэҕэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ билиҥҥи кэм ыччаттарыгар тиийэ олоҥхоһуттар аҕалбыттара чуолкай. Кини устуоруйаҕа төрүттэрин, суолтатын, кэскилин туһунан үгүстүк суруйан тураллар. Үөрэх-сайдыы намыһах кэмигэр кини култуурунай суолталааҕа, оччолорго улуу олоҥхоһут, ааттаах олоҥхоһут диэн араараллара. Талааннаахтарга ол курдук сүгүрүйэллэрэ, кинилэри ытыктыыллара.
Улуу олоҥхоһут хоно кэлбит ыалыгар дьоро киэһэ буолара, ас арааһа тардыллара. Кини кэлэрэ хас да хонук инниттэн биллэрэ, ол иһин чугастан-ыраахтан дьон бөҕө мустара.
Идэтийбит энтузиаст фольклористарбыт сүүһүнэн олоҥхону суруйан хаалларбыттара, архыыптарга пуонда буолан сыталлар. Ол эрээри кэлин улуу олоҥхоһуттарбытын утумнааччылар үүнэн тахсыбатахтара хомолтолоох. Ити биһиги итэҕэспит. Дэлэҕэ даҕаны Дьааҥыга көскө олорбут нуучча биллиилээх фольклориһа И.А. Худяков олоҥхону толоруллуутун өттүнэн норуодунай опера диэн этиэ дуо, ону үгүстэр бигэргэппиттэрэ.
Чурапчыттан биллиилээх энтузиаст-этнограф А.А. Саввин-Өндөрүүскэ фольклорга хоннохтоохтук ылсан, үгүс оройуону эт атаҕынан кэрийэн, суруйан хаалларбыта уонна олоҥхо туһунан суруйуулара эмиэ архыыптарга хараллан сыталлар. Кини 1950 сыллаахха 82 саастаах Кытаанах нэһилиэгин аатырбыт ырыаһыта Гаврил Яковлев (Далан убайа) тылыттан олоҥхоһут дьахтар туһунан маннык суруйан хаалларбыт: “Төрдүс Хатылыга (Чэппиэдэй) ааттаах олоҥхоһут дьахтар баара. Чаллах кыыһа Нөөнөкө Өлөөнө диэн. Ыалларга ыҥырыыга сылдьан олоҥхолуура. Кини 1917 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ иннинэ баара. Бэрт уһуннук сылайбакка-сындалыйбакка, тыла да бараммакка кулуччу олоҥхолуура. Киниттэн ордук баарын истибэт этим. Нөөнөкө Өлөөнө Түөйэттэн төрүттээх этэ”.
Итинтэн сылыктаатахха, Аччаҕар Ньамньах удьуора буолуон сөп. Ханна олохтооҕо суруллубатах. Билигин Хатылыга Нөөнөкөнү билэр, олоҥхотун истибит киһи суох. Онон эдэрдэр кинини чинчийэн көрөллөрүгэр баҕарыллар.
1880 сыллаахха Мугудай нэһилиэгэр төрөөбүт олоҥхоһут Пелагея Михайловна Терютина-Балагыас киэҥник биллибитэ. Кини “Сэттэ күннүк сиртэн сэбиэркэтэ охсуллар эндиэ араҥас аттаах Нөрүөн Мүлгү” уонна “Улусхан улаан аттаах Уһук туйгун бухатыыр” олоҥхолоро филиалга ууруллан сыталлар.
Хадаарга Дьоруой ийэ Давыдова Евдокия Романовна кэлиҥҥээҥҥэ диэри олорбута. Кини отуттан тахса сыл колхуоска, сопхуоска ыанньыксыттаабыта, уус-уран самодеятельность көхтөөх кыттыылааҕа, ырыаһыт, хомусчут этэ, олоҥхолуурун ордороро үһү. Кини оҕолоро бары даҕаны үчүгэй куоластаах ырыаһыт буола улааппыттара. Сиэннэрэ кинини удьуордаан эмиэ ыллаабытынан сылдьар дьон буолбуттара. Улахан кыыһа Никитина Марфа Васильевна ыллыырын биллэрбэтэр даҕаны, тыыппалааҕа чуолкай дииллэр. Үһүс оҕото Софронова Александра Васильевна үчүгэй куоластаах олоҥхоһутунан биллибитэ.
Күн-бүгүн Чурапчыбыт улууһун Кытаанах нэһилиэгэр СӨ Ил Дарханын стипендиата, быйыл Нерюнгри куоракка ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар, олоҥхоһуттар ортолоругар муҥутуур кыайыылаах аатын ылбыт Сусанна Лазарева олорор.
Кинини сэргэ, Чакыр нэһилиэгиттэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт аҕас-балыс Анастасия Алексееваны уонна Сайаана Попованы.
,
Хатылы нэһилиэгиттэн үүнэн эрэр, быйылгы Олоҥхо ыһыаҕар оҕолорго кылаан чыпчаал кыайыылааҕа Кристина Максимованы киэн тутта ааттыыбыт.
Олоҥхоһуттар тылларын уустаан-ураннаан саҥардан олоҥхолооһун – бэйэтэ туспа ускуустуба. Онтон сэдиптээн эдэр олоҥхоһуттар үүнэн тахсыахтарын сөп.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ, Чурапчы.