Улуу олоҥхоһут туһунан өйдөбүлүм
Хайахсыт нэһилиэгэр Теплоуховтартан ураты удьуор уус тыллаах аймах үөскээбитэ биллибэт. Кинилэр удьуордарыгар Хоруодьа Дьаакып диэн эһэлэрэ улахан олоҥхоһут эбитэ үһү. Ити Дьаакып – И.Г. Тимофеев-Теплоухов хос эһэтэ, онон үһүс көлүөнэ төрүөх.
Билиҥҥи дьон Иннокентий Гурьевиһы олус үчүгэйдик билэбит диирбит кэрэгэй. Кинини билигин сорох суруйуулартан эрэ ааҕаммыт билсэбит. Оччоттон-баччаҕа диэри тыа муҥкук эдэр дьоно, кырдьаҕастартан сүр баттатан кини төрдүн-ууһун тоокколоспот сиэринэн, көннөрү олоҥхоһут быһыытынан кэпсииллэрин истэбит.
Арай 1954 сыллаахха Хайахсыт нэһилиэгинээҕи “Победа” холкуос чилиэннэрэ Болтоҥо нэһилиэгиттэн элбэх киэҥ алааһын ылан Наммара үрэҕин сүнньүнэн оттообут дьыллаахтара. Ол кыһыныгар 400-кэ ыанар ынаҕы, 150-ча субан сүөһүнү Өрүүнэ Алааһыгар Бэлгэтиигэ, Хаалыттымаҕа, Наммараҕа саҥа хотон тутан кыттыспыттара. Онно Иннокентий Гурьевич эмээхсинэ ыанньыксыт икки субан сүөһү көрөөччүлээх кыстаабыттара. Онно биригэдьииринэн Прокопий Флегонтов ананан, Хаалыттымаҕа көһөн тиийэн олорсубута.
Ити дьыл саас кулун тутар ыйын ортотун эргин куораттан фольклорист Петр Попов тахсан Теплоуховтарга уонтан тахса хоммута. Петр Никифорович: “Норуот айымньытын дьиэтиттэн сылдьабын”, — диирэ. Оҕонньордуун “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур” олоҥхотун суруйбуттара. Олоҥхо хоһоон киэбинэн суруллубут тиэкистээҕэ, ону хат-хат ааҕан көннөрөллөрө. Арыт кырдьаҕас, киһи иһиттэр истэ олоруох курдук, ыллаан дьырылатара. Ону Петр Никифорович атын саҥа илиискэ суруйан иһэрэ. Ол курдук кинилэр түүн үөһэ ааһыар диэри кыраһыын лаампатынан олорон олус дьүккүөрдээхтик үлэлээбиттэрэ. Ол кэмҥэ олоҥхоһут 85 сааһыгар сылдьара да, биирдэ сылаарҕаан көрбөккө, өйө-санаата аһыллан, күөмэйэ чөллөйөн олоҥхотун суруйтарбыта. Петр Никифорович оҕонньорго махтала олус улахана. Барарыгар ытык кырдьаҕас аатыгар биир иһит испиири туруоран, оҕонньору бэйэтин алҕатан, уоту-күөһү аһатан, сыллаһан-уураһан арахсыбыттара диэн кэпсииллэр.
Үөрэхтээх барбытын кэнниттэн дьиэлээхтэр: “Учуонай оҕонньорбут уон хонукка быһа чоргуйан утуппата”, — диэн хаадьылыыллара. Онуоха Иннокентий Гурьевич: “Уолум Кулун Куллустуур учуонай оҥордоҕуна да оҥоруоҕа, үөскүүр кэнчээри ыччаттарбар кэриэһим-хомуруоһум буолуоҕа”, — диэн лэһигирэччи күлэрэ. Биирдэ ыанньыксыттар хотонноругар тахсыбыттарыгар биригэдьиир Флегонтов оҕонньортон бүөмнээн сураспытыгар манныгы кэпсээбиттээх: “Хос эһэбин Хоруодьа Дьаакыбы удьуордаатым ини. Олоҥхолуурга абаҕам Ырыа Мииккэттэн, күтүөтүм Тэкэллэттэн адьас кыра сылдьан үөрэммитим. Абаҕабын батыһа сылдьан ыалларга ыллыырын истэрим. Оннооҕор аара суолга кытта сынньана олорон ыллаан хойутуур буоларбыт. Аан маҥнай Бүөтүккэ Максимов уруутугар абаҕам ыҥыран ылан: “Тукаам, кырдьаҕастар ырыа истиэхтэрин баҕараллар. Били сүктэр кыыс алгыһын ыллаан итиннэр эрэ”, — диэбитигэр ыллаабытым. Ырыабын сэргээннэр: “Көр, улахан ырыаһыт киһи тахсыыһы”, — диэн дэлби хайҕаатылар. Дьиэлээх оҕонньор уотугар ас биэрэ-биэрэ, мин улуу ырыаһыт буоларбар алҕаата. Онтон салгыы ити “Кулун Куллустуурбун” олоҥхолоотум. Абаҕам Мииккэ “ноо” диэччи буолла. Сайыҥҥы күн тахсыбытын билбэккэ хааллыбыт. Хор, ол курдук ис-испиттэн имэҥирэн нэһилиэк улахан баай ыалын дьоллоох-соргулаах урууларыгар олоҥхолоон турабын. Биһиэхэ кэһии бөҕөнү биэрэн ыыттылар. Онтон ыла айахпар “уот кутуллан” олоҥхолуур буолбутум. Күннээн сылдьан 40-ча олоҥхону билэрим. Үгүстүк сөбүлээн “Кулун Куллустуурбун” толорорум. Оҕото-уруута суох киһи эппиттэн-хааммыттан таһаарбыт оҕом буоллаҕа.
Ити хоноһом Бүөтүр: “Олоҥхобутун хайаан да бэчээттэтэр туһугар туруулаһыам”, — диэн илиитин биэрэн эрэннэрэн барда. Хата, онно, олус уһаатаҕына тиийэр саарбах. Бу олоҥхом өссө өрөбөлүүссүйэ саҕана Бөтөрбүүргэ бэчээттэнэн сурукка киирбит үһү. Ол тахсыбытын хантан истиэм баарай. Эһиги, үөрэхтээх да дьон, түбэһэн аахпыккыт суоҕа. Бүөтүр ону булан “кэпсээн курдук суруллубут хоһоон киэбигэр уларыттым, итэҕэһин-быһаҕаһын эйиэхэ көннөттөрдүм”, — диир. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ, сут саҕана Амма Солобуодатыгар биир үөрэхтээх нуучча киһитэ олоҥхолотон баран эмиэ сурукка түһэрэн ылбыта. Ол барахсан таһааттарбыта буолуо. Хата, оҕонньоргут бүтүн Арассыыйанан тайаан сытар эбит буолбаат”, — диэн санаата-сүргэтэ көтөҕүллэн кэпсээбитэ баар.
Итиэннэ үөрбүччэ-көппүччэ алгыс ырыатын ыллаан иһитиннэрбиттээҕэ. Олус истиҥ, дьахтардыҥы эҥээркэй, хайдах эрэ киһи этин сааһынан киирэр дьырылас куоластааҕа диэн ахтыллар.
Олоҥхото түөрт сыл кэтэһиннэрэн оҕонньор тыыннааҕын баттаһа туспа кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Ытык кырдьаҕас: “Оҕом Кулун Куллустуур саха тыллаах баарын тухары ааппын ааттата туруоҕа, орто дойдуга үөскээбит бэлиэм буолуоҕа”, — диэн чахчы дьоллоохтук санана сытан анараа дойдуга барбыта дииллэр. Онтон бүгүн И.Г. Тимофеев-Теплоухов бүгүн төрөөбүтэ 156 сылын туолла, улуу олоҥхоһут аата өссө үрдээн, тиллэн иһэргэ дылы.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ