Бүөтүр Батаакабы, Дьөгүөр Дьөһүөлдьүтү истэн, Бэдьээлэ олоҥхоһут буолбута

Саха норуотун чуор куоластаах тойуксуттарыттан биирдэстэрэ, биллиилээх олоҥхоһут, норуот ырыаһыта, 1931 сыллаахтан ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ, Нам улууһун бочуоттаах гражданина Прокопий Прокопьевич Ядрихинскай — Бэдьээлэни кытта кини тыыннааҕар хайдах ырыаһыт, олоҥхоһут буолбутун туһунан ыйыппыппар кини бу курдук кэпсээн турардаах:

«Мин кыра саастаахпыттан тулаайах хаалбытым. Убайдарым, бырааттарым өлүтэлээн, биир балтыбынаан хаалбыппыт. Онон баай ыалбыт Бүөтүр Батаакап абааһыттан куоттаран, түннүгүнэн түһэрэн иитэ ылбыт. Бүөтүр Батаакап бэйэтэ ырыа-тойук ыаһахтаах киһи эбит. Кини олоҥхоһуту, ырыаһыты мунньар үгэстээҕэ үһү. Тааттаҕа сут-кураан буоллаҕына, өрүс эҥэрдээх Көбөкөнтөн сир-уот кэпсэтэ, ону дьонноругар Таатталарга туһаннараары, А.Е. Кулаковскай Өксөкүлээх Өлөксөй саас, сайын Көбөкөҥҥө кэлитэлээн барара. Кинилэр иккиэн уһунтан-уһун ырыалары ыллааннар, дьоҥҥо иһитиннэрэр, өссө талааннаах дьон баалларын истэр, билэр баҕалаахтара дииллэр. Мин ити талааннаах дьоннор айар илбистэрин эппэр-хааммар иҥэринэн үөскээбитим. Ол саҕана Көбөкөҥҥө олоҥхоһуттар элбэхтэрэ, кинилэр Өксөкүлээх Өлөксөй уонна Бүөтүр Батаакап ыҥырыытынан кэлэннэр ыллаан-туойан бараллар этэ, кинилэр хайдах олоҥхолуулларын сыыска түһэрбэккэ истэрим, эппэр-хааммар иҥэринэр буолбутум. Холобур, «Дьөһөгөй айыы ырыатын» Бүөтүр Батаакап уһатан, тэнитэн ыллаан барара олус кэрэ буолара».

Арыыйда сааһыран иһэн ордук умсугуйбут «оскуола оҥостубут» үөрэммит олоҥхоһутунан Бороҕон улууһун, Лөгөй нэһилиэгин киһитэ Дьөгүөр Дьөһүөлдьүт диэн киһи эбит. Ол олоҥхоһут оччотооҕуга сэттэ уонча саастааба эбитэ үһү. Борокуоппай бу олоҥхоһуту ыалтан ыалга батыһа сылдьан истибит, онон оҕонньор олоҥхотун олоччутун өйүгэр хатыыр буолан барбыт. Борокуоппай аан бастаан бэйэтин бараллааларыгар ыллаан-туойан, онтон эрдийэн, улам кыаҕыран, тыла-өһө тахсар буолан, куолаһа чөллөрүйэн, устунан олоҥхоһут Бэдьээлэ дэтэр буолан барбыт.

Суруйааччы Николай Габышев суруйарынан Борокуоппай бастаан үөрэммит олоҥхотунан «Күннүктээх сири көтөн-мөҥөн айанныыр көҕөччөр элэмэс аттаах Күн Дьоһуолдьут бухатыыр» диэн олоҥхо эбит. Кини ол саҕана 16 саастааҕа, ыалтан ыалга сылдьан олоҥхолуура.

Дьэ, итинтэн ыла Борокуоппай олоҥхо дириҥ тылын-өһүн киһиэхэ тиэрдэр гына олоҥхолуур буолан барар.

П.А. Ойуунускай Москваттан лингвистическэй наука кандидатын аатын ылан кэлэн баран (1935 сыл), Саха АССР Совнаркомун иһинэн Тыл уонна культура институтун төрүттээн салайа сылдьан, литератураны уонна норуот тылынан уус-уран айымньытын үөрэтиигэ туруорар проблемаларын да, олору быһаарыытын да өттүнэн улахан сыаналаах үлэлэри суруйбута. Кини үлэлээбит сылларыгар элбэх олоҥхолор суруллубуттара, үгүс талааннаах олоҥхоһуттар бааллара биллибиттэрэ. Ол курдук П.А. Ойуунускай 1938 сыллаахха Нам оройуонугар иккитэ тахса сылдьыбыт кэмигэр хас даҕаны уруккуттан аатырар олоҥхоһуттары ыҥыртаан ылбыт, кинилэри ыллаппыт, олоҥхолоппут, тиһэҕэр олоҥхоһуттар конкурстарын ыытан уһулуччу талааннаах олоҥхоһуттары быһаарбыт. Онно олоҕхоһут Бэдьээлэ аатыран-суолуран тахсыбыт. П.А.Ойуунускай тэрийэн ыыппыт олоҕхоһуттарын конкурстарыгар Намтан бастаабыт олоҥхоһуттарынан П.П.Ядрихинскай — Бэдьээлэ, Афанасий Сивцев — Дьиибэ Бытык, Гаврил Кычкин -Xaбыанньа, Егор Охлопков — Буорантай, Василий Попов — Бочоох эбиттэрэ үһү.

П.А. Ойуунускай 1937 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр «Социалистическая Якутия» хаһыакка «Үөрүү уонна дьол эпохата» («Эпоха счастья и радости») диэн ыстатыйата бэчээттэммитэ. Кини бу ыстатыйатыгар: «Нам улууһугар сылдьыы миэхэ умнуллубат өйдөбүлү хаалларда, бу чахчы норуот айымньытын бырааһынньыга, дьон ырыаһыттарын, олоҥхоһуттарын кытта көрүстүлэр, онно түөрт олоҥхоһут — биир героическай поэматтан олоҥхо бухатыырын туһунан ыллаан толордулар. Маны таһынан олоҥхоһуттар саҥалыы, аныгылыы темаҕа көһөн ыллыылларын-туойалларын туһунан улахан кэпсэтии барда», — диэн суруйбут.

—

«Ол конкурска П.А.Ойуунускай олоҥхоһуттары хас биирдиибитин кытта илии тутуһан ирэ-хоро кэпсэппитэ. Биһиги ырыабытын-тойукпутун истэн, кини үөрбүт- көппүт көрүннээҕэ уонна түмүгэр хайҕаан, сөбүлээн тыл эппитэ: «Олоҥхоһуттар эһиги сүрдээх талааннаах, уус-уран тылынан баайдаах дьоҥҥут. Онон аҥардастыы олоҥхонон эрэ муҥурдаммаккабыт, билиҥҥи дьоллоох олохпут сайдыытын, киэҥ хардыыларын туһунан аныгылыы ырыата-тойукта айарга холонун, диэбитэ» диэн Бэдьээлэ кэнники ахтара. Уонна П.Ойуунускай кэскиллээх этиитин ылынан, 1938 сыллаахха «Тараҕана сайылык» диэн аатырбыт ырыатын айар.

—

Олоҥхоһут Бэдьээлэ олоҥхо биир дьикти суолун аспыт олоҥхоһутунан буолар. Ол курдук саха олоҥхотун историятыгар Кыыс бухатыыры айбыт олоҥхоһут бэрт аҕыйах быһыылаах. Онтон олоҥхоһут Бэдьээлэ «Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр» диэн олоҥхону айбыта. Мантан көстөрүнэн, олоҥхоһут Бэдьээлэ олоҥхону айар дьоҕура байытыллан, ис хоһооннуун уларыйан иһэрэ көстөр.

Манна дабатан эттэххэ, П.П.Ядрихинскай — Бэдьээлэ айымньылара сурукка-бичиккэ тиһиллэн кинигэ буолан тахсыыларыгар И.Винокуров-Чаҕылҕан, П.Н.Попов, В.И.Никитин, П.Н.Дмитриев улахан үтүөлээхтэрин бэлиэтээн ааһыахпын баҕарабын. Кини олоҥхотун магнитнай лентаҕа устууга А.Горохов үлэлээбитин ахтар наадалаах.

Олоҥхоһут Бэдьээлэ норуот тылынан уус-уран баайын иҥэриммит, норуот ырыаһытын быһыытынан элбэҕи айбыт, туойбут, ыллаабыт саха биир талааннаах кырдьаҕаһа этэ.

Р.В.НИКИТИНА, педагогическай үлэ ветерана.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ И.В. Никитина, библиотекарь.