Олоҥхо киинин салайааччыта Дмитрий Попов: «Сорукпут — Чурапчы фольклорнай нэһилиэстибэтин түмүү, сайыннарыы»

Сахалар төрүт култуурабытын, олоҥхобутун-оһуохайбытын, тойукпутун-ырыабытын, хомуспутун, чабырҕахпытын  баччаҕа диэри өрө тутан илдьэ кэллибит. Холобур оһуохайга киирдэххэ, киһи хайдах эрэ ураты дьикти турукка киирэр, оһуохай сэниэҕэр сэниэ, күүскэр күүс эбэр алыптаах, онтон хомус эмтиир дьикти күүстээх.

Мин бүгүн СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Дмитрий Дмитриевич Поповы кытта көрсөн,  кини салайар Олоҥхо киинин үлэтин, Чурапчы  фольклорун, быйыл ыытыллар  Олоҥхо ыһыаҕын туһунан ирэ-хоро кэпсэттибит.

—Дмитрий Дмитриевич, кэпсэтиибитин Олоҥхо киинин үлэтиттэн саҕалыахха.

• Өссө 2022 сыллаахха  Үөһээ Бүлүүгэ буолбут  Олоҥхо ыһыаҕар  СӨ Ил Дархана  Айсен Николаев улуустарга баар  Олоҥхо дьиэлэрэ бары биир  тиһиккэ-систиэмэҕэ киирэн, сылын аайы үп-харчы көрүллүөҕэ, онно анал саҥа ыйаахха илии баттаабытын туһунан  эппитин, бары өрө көтөҕүллэн, үөрэ истибиппит.  

Мин оччолорго улуустааҕы култуура управлениетын начальнигынан үлэлии олоробун, Айталина Михайловна Смирникова солбуйааччым, кинилиин  улахан сүбэлэһии буолла. “Уонча улууска  Олоҥхо кииннэрэ тэриллэр  буолбуттар. Биһиги  Чурапчы  улууһа балачча  улахан үлэлээх-хамнастаах, улахан нэһилиэстибэлээх улуус буолабыт, хайдах тэринэбит, үлэлиибит”. — диэн кэпсэтии буолла.

Онуоха Айталина Михайловна “ Биһиги фольклор отделлаахпыт, ити базатыгар Олоҥхо киинин тэрийиэххэ.  “Арчы-Утум” дьиэтин иһинэн тэриллэн,  сыһыарыллан хааллаҕына, баҕар, испииһэккэ киирэн хаалыахпыт” диэн этии киллэрдэ. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ  11 туһунан дьиэлээх, юридическай статустаах Олоҥхо дьиэлэрэ тэрилтэ быһыытынан үлэлии олороллор.

Олоҥхо дьиэлэрин тэрийбит улуустарга сылга хастыы эмэ суумалаах субсидия бэриллэр.  Бастакы субсидиялара 3-4-түү мөлүйүөнтэн саҕаламмыта. Ол харчыга тиксибит киһи диэн, син балачча толкуйдаатахпыт дии.  Олоҥхо киинэ бачча үлэһиттээх, маннык үлэлээх-хамнастаах, маннык расписаниелаах буолуохтаах диэн бырайыак барылын бэлэмнээтибит. Уонна биир үтүө күн фольклор отделын салайааччыта Валерий Петрович Герасимовтыын улууспут баһылыга Степан Анатольевич Саргыдаевка киирэ сырыттыбыт. «Маннык хамсааһын тахсан эрэр, онон биһиги фольклор отделын базатыгар Олоҥхо киинэ диэн тэриллиэхпитин баҕарабыт, бу туһунан дьиэлээх- уоттаах, юридическай статустаах  туспа тэрилтэ  буолуохтаах” уонна холобур быһыытынан Бэстээхтээҕи  Олоҥхо дьиэтин үлэтин кэпсээтибит.

Ол иннинэ Айталина Михайловналыын Бэстээххэ баран,  Олоҥхо дьиэтэ хайдах үлэлии-хамсыы олорорун билсэн кэлбиппит. Салайааччылара Евдокия Николаевна Попова диэн улахан опыттаах, эрдэ улууска салайар үлэҕэ үлэлээбит киһи, уонтан тахса үлэһиттээхтэр, туспа массыыналаахтар,  аппаратуранан хааччыллан,  дьиргиччи  фольклорга үлэ бөҕөтүн ыыта  олороллор.

Степан Анатольевич сүрдээҕин сэҥээрбитэ. Ол кэнниттэн ый курдук буолан баран,  миигин салалтаҕа ыҥыран ыллылар. “Култуура управлениетын иһинэн Олоҥхо киинин тэрийэр буоллубут, ол саҥа тэриллэр Олоҥхо киинин эн салайар буоллуҥ, өссө биир штат көрүөхпүт, үс штаттаах буолаҕын “ – диэн Степан Анатольевич эттэ.  Онон 2022 сыллаахха улууспут баһылыга Степан Саргыдаев анал дьаһалынан улуустааҕы култуура управлениетын иһинэн  Олоҥхо   киинэ тэриллибитэ, мин салайааччынан ананным.   

Олоҥхо киинэ тэриллэр буолла да, үлэтин хайысхата, эйгэтэ киэҥ буолар.  Онон “Утум” дьиэтигэр биир хоско Валерий Петрович  Герасимов уонна Оксана Егоровна Монастырева  буоламмыт саҥа киин үлэбитин саҕалаабыппыт. Олоҥхо киинэ тэриллэн, үлэ-хамнас барыытыгар  наһаа улахан эйгэни оҥорбут, олохтообут дьонунан, бары билэрбит курдук, Мария  Андреевна уонна Валерий  Петрович Герасимовтар буолаллар.Кинилэр уонча сыл фольклор отделыгар үлэлээн –хамсаан, кинилэр бэлэмнээбит өҥ буордарыгар биһиги тэриллэбит. Инньэ гынан үлэлииргэ, хамсыырга  тирэхтээх буолан биһиэхэ үлэбитин саҕалыырга  үчүгэй этэ. Бу сыл Мария Андреевна бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыта.

Үлэбитин бары сүбэлэһэн, былааннаан, аттаран, ханнык  сүрүн хайысхаларга болҕомто уурарбытын чопчулаан  үлэбитин саҕалаабыппыт. Бастатан туран улахан сыалбыт-сорукпут —  Чурапчы улууһугар олоҥхо, фольклор эйгэтигэр  хаалбыт улахан нэһилиэстибэни түмүү,  сайыннарыы, дьоҥҥо –сэргэҕэ тарҕатыы, дьону кытта алтыһыы. Бу барыта бэйэтэ дьикти ураты эйгэлээх,  тыынар салгыннаах,  улахан үлэни эрэйэр.  Бары билэрбит курдук, Чурапчы олоҥхоһуттарын үөрэтиигэ  Василий Ермолаев  улахан нэһилиэстибэни хаалларбыта. 200 – тэн тахса олоҥхоһут ыллаан – туойан  олорон ааспыттара диэн кини бэйэтин суруйууларыгар  киллэрбитэ. Хас биирдии нэһилиэккэ уонтан тахсалыы олоҥхоһут баара биллэр.

Улуустааҕы култуура управлениетын уонна Олоҥхо киинин тэрийиилэринэн “Чараас сытыы тыллаах чабырҕахпыт чаҥыйдын” диэн  Мария Герасимова-Сэҥээрэ бирииһигэр  чабырҕаҕы толорооччулар өрөспүүбүлүкэтээҕи күөн күрэстэрэ  уонна  “Ноо!”  — дэтэн чуопчарыах” диэн оскуолаҕа киириэн  иннинээҕи саастаах  уонна  оскуолаҕа үөрэнэр оҕолорго анаммыт улуустааҕы бэстибээл сылын ахсын ыытыллаллар . “Уруйдан, улуу Олоҥхобут” улахан дьоҥҥо  олоҥхону үгэс быһыытынан биирдиилээн уонна куолаан толорууга өрөспүүбүлүкэтээҕи  бэстибээлгэ, “Олоҥхо дойдутун оҕотобун” оҕолорго аналлаах бэстибээлгэ  ситиһиилээхтик кыттабыт.

Билигин Олоҥхо киинигэр үһүөбүт. “Айылгы” НАДь баарбыт. Былырыын  күһүн  Валерий Петрович  бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыта. Кини оннугар Хайахсыттан, Мария Андреевна уонна Валерий Петрович үөрэнээччилэрэ, бэйэлэрин уһуйбут  уоллара  Игнат Каженкин  үлэлии кэллэ.

Игнат  Борисович анал үөрэхтээх, дьиҥнээх фольклорист, ханнык баҕарар хайысха буоллун: тойук, оһуохай , олоҥхо  толоруута буоллун олох бэлэмнээх, туохха барытыгар сыстаҕас киһи.  Оксана Егоровна Монастырева Олоҥхо киинэ тэриллиэҕиттэн үлэлиир. Кини   өр сылларга үөрэхтээһин эйгэтигэр, уһуйааҥҥа  ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Үлэлии сылдьан уһуйаан оҕотуттан саҕалаан оҕолору фольклор дьикти эйгэтигэр уһуйбута.  Кини үчүгэй баҕайы бырайыактардаах, саҥа толкуйдардаах  киһи. Эдэр дьон буолан үлэлиир тэтимнэрэ атын, саҥа көрүүлэрэ кэскиллээх.Мин салайааччы быһыытынан эдэр үлэһиттэрбиттэн астынабын, бары бииргэ сүбэлэһэн үлэни былаанныыбыт. Игнат Борисович  сыл аайы ыытыллар  фольклор бэстибээл бырайыагын  былаанныы сылдьар. Бу бэстибээлгэ саха фольклорун бары көрүҥнэрэ, таабырын таайсыыттан   саҕалаан , номох, олоҥхо, оһуохай уо.д.а  көрүҥ барыта  киирэр. Тоҕус түһүмэхтээх. Быйыл барытын үчүгэйдик толкуйдаан, бэлэмнээн баран эһиилгэттэн олоххо киллэрэр былааннаахпыт. Күһүн култуура управлениетын начальнигар  Петр Егорович Гуляевка бигэргэттэрэн баран, дьэ үлэни саҕалыа этибит. Бастаан улуус иһигэр ыытан баран, онтон региональнай , кэлин өрөспүүбүлүкэтээҕи да буолара буоллар диэн баҕалаахпыт. Оксана Егоровна “Олоҥхо дойдутун оҕотобун “диэн оҕолорго  уруһуй бырайыагын  ситиһиилээхтик үлэлэтэр. Быйыл иккис сылын ыытыллар, сылын ахсын оҕо ахсаана эбиллэн иһэр. Оҕолор уруһуй нөҥүө олоҥхо  дьикти эйгэтин кытта билсэллэр.

Былырыын биһиги  өрөспүүбүлүкэ иһинэн ыытыллыбыт “Родной язык – достояние народов” куонкуруска , “Лучший  мультимедийный проект“ номинацияҕа кыайан 500 тыһыынчалаах  Грант  ылбыппыт. Бырайыакпыт аата “ Чуораайытта, заряжающая поколений светом”. Сахалыы эйгэ, сахалыы саҥа төрдө төбөтө барыта фольклорга сытар, онно улахан болҕомто ууруоххайыҥ  диэн. Таабырыны, тойугу, номоҕу, чабырҕаҕы, олоҥхону, оһуохайы   уо.да фольклор көрүҥнэрин устан, студияҕа запистаан иһиэхтээхпит. Ол бырайыакпытынан  оборудование, монтажнай остуол,үчүгэй мобильнай видеокамера ылбыппыт.  Онон ханна да тиийдэрбит барытын устан, үйэтитэн иһэбит. Онон үлэбит бара турар.

Быйылгы сылтан  саҕалаан үлэбит хайысхаларын  чопчулаан , сиһилии ыытаары биирдии эйгэнэн  үлэлээн эрэбит.  Фольклор эйгэлэринэн тус -туспа түмсүүлэри тэрийдибит: Оһуохай, кырыымпаһыттар,дэгэрэҥ ырыаны толорооччулар, тойуксуттар, байааннаах ырыа түмсүүлэрэ тэрилиннилэр. Ону тэҥэ улууспут ВИА- лара бааллар. Дьон биһиги бу түмсүүгэ баарбыт диэн, бары биир өйгө – санааҕа кэлии эйгэтэ үөскүүр эбит.

—Дмитрий Дмитриевич, быйыл оһуохай түмсүү сүрдээх тэрээһиннээхтик, сэргэхтик  үлэлээн эрэр. Ол туһунан сырдат эрэ.

-Оһуохай түмсүүтүн ылар буоллахха “Хайдах тэрийэбит, оһуохай этэр дьоннордоохпут, онон  улуус дьаһалтатыттан өйөбүллээх  буоллахпытына хамсааһын баар буолуо этэ”.- диэн Валерий Петровичтыын сүбэлэстибит уонна  улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга  солбуйааччы Мария Кронниковаҕа киирдибит.  Мария  Филипповнаҕа “Оһуохай түмсүүтэ тэриллэн эрэр, эйиигин салайааччынан анаары гынабыт”.- диэн этиилээх киирбиппитин,  сөбүлэстэ. Бастакы түмсүүбүт Маҕаайыга буолбута. Бастыҥ оһуохайдьыппыт Сэмэн Морфунов онно сүрдээх үчүгэйдик тыл эппитэ. Киин библиотека үлэһитэ Вера Маркова оһуохай түмсүүтүгэр түмэр киһи быһыытынан сүрдээҕин  көмөлөһөн үлэлиир. Ити үлэ барыта Олоҥхо киинин иһинэн барар буоллаҕа. Былырыын Чурапчыга нэдиэлэҕэ биирдэ, Арчы дьиэтигэр  түмсэр этибит. Киһи кэлиитэ аҕыйах буолан, бастаан тэрилтэлэринэн  барарбыт дуу диэн этии киирдэ, онтон арааһа нэһилиэктэринэн барарбыт ордук буолсу диэн быйыл нэһилиэктэринэн сырыттыбыт. Быйыл түөрт нэһилиэккэ сырыттыбыт, Мындаҕаайыга, Кытаанахха, Хатылыга, Болтоҥоҕо. Биһиги сыалбыт – сорукпут диэн миэстэтигэр оһуохай түмсүүтүн тэрийии. Саха оһуохайын, Чурапчылыы оһуохай туһунан, оһуохай хаамыытыгар, тэтимин тутуһуу тула кэпсэтии ыытабыт, биллэр оһуохайдьыттарбыт: Семен Морфунов, Валентина Дьячковская  куруук биһигини  кытта сылдьаллар, саамай тирэнэр тирэхпит кинилэр буолаллар, саҥа саҕалыыр дьоҥҥо элбэх сүбэ – ама биэрэллэр. Арай көрдөхтөрүнэ биһиги  ыллыы -туойа , оһуохайдыы сылдьар курдукпут, дьиҥинэн  ити аата үлэлии сырыттахпыт.  Мин санаабар, ити туһалаах хамсааһын. Нэһилиэктэр үөрэ –көтө көрсөллөр. Кэпсэтиигэ былыр, урут биһиэхэ оһуохай баар этэ,  ону тэҥэ норуот ырыатын, чабырҕаҕы, тойугу өрө туталлар этэ, хайа эрэ кэмҥэ тохтуу сылдьыбыта, хаалан хаалбыта диэн этэллэр.  Манна бэлиэтээн эттэххэ, СӨ култуура  министерствота  төрүт фольклорбут иккистээн тыын ылыытыгар, сайдыытыгар  наһаа улахан үлэни ыыппыт эбит. Ол курдук Дьокуускайга саха фольклорун уонна музыкатын, хомус  музейдара тэриллибиттэрэ, олоҥхо театра аһыллыбыта, филармония, үрдүкү муусука оскуолата аһыллан биһиги култуурабыт, искусствобыт аан дойдуга билиннэ.

Оһуохай түмсүүтэ тэриллэн быйыл Мындаҕаайыга  оһуохай куонкурса ыытыллыбыта. Бу куонкурустан Мындаҕаайыттан Трофим Лыткин диэн саҥа оһуохайдьыты булан ыллыбыт, Болтоҥотон  Хоохоон Дыгдаҕар уола тахсан кэллэ, Кытаанахтан Давид Андреев  туох да бэртээхэй оһуохай тылын таһаарар эдэр киһи,кини  төрүт былыргы Чурапчылыы охсон этэр.  Оһуохай түмсүүтэ үлэлээн эр дьон баар буолбуттарыттан киһи үөрэр. Оҕолор баар буолан эрэллэр. Ол курдук Болтоҥоттон  Сандаара Ефремова , Сайаан Максимов.  Сүрүн сыалбыт,  бу ыытар тэрээһиммит барыта сылын аайы ыытыллар  өрөспүүбүлүкэтээҕи  Олоҥхо ыһыаҕар  бэлэмнэнии  буолар.  Быйыл Олоҥхо ыһыаҕа Нерюнгрига  ыытыллар. Оһуохай куонкурса  диэн олоҥхо кэнниттэн биир улахан куонкурус буолар.  Ааспыт сылларга ыытыллыбыт ыһыахтарга  Чурапчылар мэлдьи ситиһиилээхтик кыттан кэллибит. Урукку сылларга  бүлүүлүү  үҥкүү тылын этэр өрө тутуллар буоллаҕына, билигин түөлбэ оһуохайа диэн арааран көрөллөр. Онон бүлүүлүү  уонна илин эҥэрдии оһуохай диэн туһунан барар буолла. Биһиги түөлбэ оһуохайбыт  Мария Николаевна Викторова оһуохайын матыыбыгар олоҕурар, Түҥ былыргы чурапчылыы оһуохай тэтимэ  итинник этэ дииллэр. Чурапчылыы  оһуохайы үөрэтиигэ, уһуйууга, тарҕатыыга  Валентина Ивановна Дьячковская  улахан үлэни ыытар. Чурапчытааҕы оҕо искусствотын оскуолатын преподавателэ Светлана Макарова оһуохай көрүҥнэрин матыыптарын нуотаҕа  суруйа сылдьар.  Дьэ, ол гынан баран  хаамыытын, тэтимин төрүт сатаан туппакка сылдьабыт. Чурапчылыы оһуохай хаамыыта  борустуой буолбатах, иннинэн – кэннинэн үктээн, киһи сүрдээҕин ыарырҕатар. Онон билигин хаамыыбытын чопчулуохпутун наада.

Оһуохайга анаан – минээн өссө этэр буоллахха ыччаттарбытын, ордук эр дьону, уолаттарбытын, тардыахха наада. Былыр оһуохай тылын этэр дьонунан, сүрүннээн эр дьон буолаллар эбит. Билигин биһиги  Сэмэн Морфунов курдук Дархан этээччилээхпит, Давид Андреев, Хоохоон Дыгдаҕар уола, Трофим Лыткин, Николай Бушуев курдук  оһуохай тылын этэр дьоннордоохпут. Ити курдук нэһилиэк, нэһилиэк аайыттан үҥкүү тылын этэр дьон тахсан иһэллэригэр эрэнэбин.  Биһиги Чурапчыбыт оһуохайа бэйэтэ туспа суоллаах – иистээх ,олох умнуллубакка сайдыан, уонна чопчуламмыт хайысхатын тутуон наһаа баҕарабын. Биһиги онно үлэ ыыта сылдьабыт. ол иһин нэһилиэктэринэн түмсэ сатыыбыт

—Быйыл  улууспутугар бэһис төгүлүн ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕа Хатылыга ыытыллар.

Быйыл бэһис улуустааҕы Олоҥхо ыһыаҕа  Хатылыга буолар.  Ол иннинэ Хайахсытка, Чакырга, Кытаанахха, Сылаҥҥа ыытыллыбыттара.  Хатылыга буолар Олоҥхо ыһыаҕа биллиилээх биир дойдулаахтарын : Белых М.И. – Мэхээлэ,  Устинов Г.Г.  – Ньоҕуйаан уола, Кривошапкин А.Н.- Нуора Өлөксөйө уонна ыһыах ыһааччы, уус Платонова У.Е.- Уус Ылдьаана үбүлүөйдээх саастарыгар ананар. Нэһилиэк  дьаһалтата, олохтоохторо бу улахан ыһыахха бэлэмнэнии үлэтин саҕалаатылар. Улуус дьаһалтата 400 тыһыынчаны көрдө. Ханнык баҕарар ыһыах, Үрүҥ тунах ыһыах оһуохайдаах  буолуохтаах. Онон быйылгы  Олоҥхо ыһыаҕар оһуохай түһүлгэтин киэҥник тэрийиэххэйиҥ диэн сүбэлэстибит. Ол эбэтэр хайдах буолуохтааҕый диэтэххэ, холобура,Олоҥхо ыһыаҕын  аһыллыыта , алгыһа, сиэрэ – туома 11 чаастан саҕаланар.   Түһүлгэҕэ дьон, ыһыахха ыраахтан – чугастан кэлбит  ыалдьыттар  9.30 чаастан саҕалаан мустубутунан  бараллар. Оһуохайга ананан бэриллибит түһүлгэҕэ  биһиги 9.30 чаастан 11 чааска  диэри  бука бары илии – илииттэн тутуһан, тохтоло суох оһуохай түһүлгэтин тэрийиэхтээхпит. Онно нэһилиэктэринэн  анаан- минээн оһуохайдьыттар бэйэлэрэ кынат дьонноох кэлэннэр, оһуохайдыахтаахпыт.  Нэһилиэктэр утуу –субуу киирэн иһэллэр.

Аны улахан киин помостка  9.30 саҕалаан  25-тии мүнүүтэ түөрт улахан олоҥхоһуппут:  Чакыртан Николай Григорьев, Мырылаттан Анатолий Христофоров, Чурапчыттан Николай Дьячковскай, Кытаанахтан Сусанна Лазарева, бэйэлэрэ туспа арыалдьыттаах тахсаннар, икки өттүттэн сэлэлии  4-5 киһилээх  оллоонноон олорон эрэ, микрофоҥҥа доргуччу  олоҥхолуохтара. Ыһыах саҕаланыан иннинэ куруутун  муусука ыытан кэбиһээччилэр.  Ол оннугар быйыл  тыыннаах олоҥхо иһиллэ турара кэлбит  дьон да, ыалдьыттар да истэллэригэр үчүгэй буолуо этэ. Ыһыах саҕаланна да оһуохай да, олоҥхо да тохтуур. Алгыс ылан, сиэри –туому толорон , ыһыах аһыллыытын көрөн баран ,түһүлгэлээн аһааһын кэнниттэн дьэ күрэхтэр,куонкурустар, оонньуулар саҕаланыахтара. Олоҥхо уонна оһуохай күрэҕэ аһаҕас улуустааҕы күрэх буолар. Онон чугас улуустартартан кытта кэлэллэрэ куутуллэр.

—Быйыл Нерюнгрига буолар Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии хайдах баран иһэр?

-Олоҥхо киинин үлэтэ хамнаһа, туох баар түмүгэ  барыта өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕар көстөр. Быйыл  Нерюнгрига  ыытыллар ыһыахха барыахпыт иннинэ биһиги бэс ыйын 19 күнүгэр Хатылыга буолар улуус Олоҥхотун ыһыаҕар  мустуохтаахпыт,  түмсүөхтээхпит. Оһуохайдьыттар, олоҥхоһуттар, тойуксуттар, чабырҕахсыттар, хомусчуттар, норуот  ырыатын, дэгэрэҥ ырыаны   толорооччулар, кырыымпаһыттар бары Хатылыга мустабыт, бары ыытыллар күрэхтэргэ кыттабыт. Онтон дьэ, от ыйын 3-4 күнүгэр Нерюнгрига ыытыллыахтаах , өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕар  тоҕо түһэн барыахтаахпыт. Былырыын Аммаҕа буолбут Олоҥхо ыһыаҕар  ситиһиилээхтик кыттыбыппыт иһин улуус дьаһалтата 500 тыһыынчаны биэрэн турар. Быйыл өссө үчүгэйдик, олох ситиһиилээхтик кыттыахпытын баҕарабыт. Былырыын, Амма ыһыаҕар, холобур, мин анаан- минээн дэгэрэҥ ырыа күрэҕин көрбүтүм. Биһиги  былырыын, хомойуох иһин,  ити ырыа күрэҕэр кыттыбатахпыт.Ол иһин бу эйгэҕэ болҕомто ууруохха наада диэн, сүбэлэһэн баран , быйыл  тохсунньуга, Дьокуускайтан, Олоҥхо тыйаатырын артыыһын, дэгэрэҥ ырыаны толорооччу, тарҕатааччы СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Дмитрий Ивановы ыҥыран  таһаарбыппыт. Кини  “Саха ырыата – тойуга, кутуллар дорҕооно “ дэгэрэҥ ырыаны толорууга маастар кылаас ыыппыта, сүбэ –ама биэрбитэ.   Киэһэ  “ Дэгэрэҥ ырыа кэрэ кэнсиэрэ”  буолбута. Онно биһигиттэн дэгэрэҥ ырыаны  толорор, тута сылдьар, ыллыыр  дьоннордоох эбиппит  диэн уонна   үксэ уолаттар кыттыбыттарыттан сүрдээҕин үөрбүппүт. Биһиги быйыл , хайаан да 3-4 ырыаһыттаах барыахпыт диэн былаанныыбыт.

Олоҥхо ыһыаҕар кырыымпаҕа кыттыыны былырыын саҕалаабыппыт. Сүүрбэччэ киһилээх кырыымпа  бөлөҕө тэриллибитэ.  Онон  кинилэргэ анаан  “Кыл саха”  ансаамбыл  салайааччыта,  СӨ үтүөлээх артыыската  Анна Томская   икки күн “Төрүт дорҕоон тойуга”  кыл кылыһах кырыымпаҕа маастар кылаас ыыппыта. Онон дьоммут сүрдээҕин сэргэхсийдилэр.  СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, режиссер Иван Бушков  биллиилээх олоҥхоһут  И.Г. Теплоухов – Тимофеев  “ Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур”  олоҥхотунан туруорбут  испэктээкилигэр бу кырыымпа бөлөҕө кыттыбыта, испэктээкили арыйбыта. Манна Чурапчыга  уонна Дьокуускайга  Саха тыйаатырыгар  кыттан,көрөөччүлэр сэҥээриилэрин ылан, билигин “Кырыымпалыахпын баҕардым” диир киһи элбээбит. Биир сонун түһүлгэ “Олоҥхону уус уран ааҕыы” буолар. Бу түһүлгэҕэ Өймөкөөҥҥө уонна  Аммаҕа  ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыахтарыгар кыттыбыппыт. Бу маннык кинигэттэн көрөн туран олоҥхону ааҕыыны,  биһиги анаан –минээн  Айылгыга биир күн тэрийиэ этибит. Тоҕо итиннэ болҕомто уураҕын диэтэххэ,Чурапчы улууһугар элбэх олоҥхо кинигэлэрэ таҕыстылар. Уус уран ааҕар дьоннорбутугар биирдии олоҥхону туттаран кэбиһэбит. Улахан олоҥхоһуттарбыт олоҥхолорун аахтаран баран аудио кинигэ оҥоробут  уонна тарҕатабыт, холобур таксистарга биэрэбит. Чурапчыттан Дьокуускайга дылы айаннаан иһэн  олоҥхону истэн тиийэҕин.

Василий Ермолаев этэринии  Чурапчы, кырдьык даҕаны, дьонунан, талааннаах дьонунан наһаа  баай. Чурапчы фольклора үүнэ – сайда, чэчирии  турарыгар эрэнэбин, бары  тэрээһиннэргэ дьоммун – сэргэбин көхтөөхтүк кыттаргытыгар ыҥырабын.  Олоҥхо киинэ бэйэтэ туһунан дьиэлээх,  юридическай статустаах , эбии үлэһит көрүллэн, култуура анал  тэрилтэтин быһыытынан үлэлиирэ буоллар  быдан көдьүүстээх, таһаарыылаах  буолуо этэ. Биһиги ыытар үлэбит барыта-көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр төрүт үгэстэрбитин, ураты култуурабытын сайыннарыы, тарҕатыы, үйэтитии, дьоҥҥо – сэргэҕэ тиэрдии, эдэрдэри  көҕүлээһин  буолар.

Наталья Захарова.

Чурапчы