Хатылыга – Чурапчы улууһун Олоҥхо ыһыаҕа

«Дорҕоонноох ыһыах дуораһыйар, баараҕай ыһыах барҕарар, дэлэй ыһыах тэнийэр» диэн ааттаммыт V улуустааҕы Олоҥхо ыһыаҕа быйыл Хатылы нэһилиэгэр ыытылынна.

Үрүҥ тунах ыһыах бу  нэһилиэктэн төрүттээх биллэр олоҥхоһуттар Алексей Кривошапкин-Нуора Өлөксөй 155, Михаил Белых 145, Григорий Устинов- Ньоҕойоон Уола 125, ыhыах ыhааччы Ульяна Платонова –Уус Ылдьаана 180 үбүлүөйдээх сылларыгар ананна.

Түһүлгэҕэ киириигэ, кэлбит ыалдьыттары сылгыны иитиинэн дьарыктанар улахан хаһаайыстыбалаах Александра, Егор Поповтар, ыаммытынан биэ үүтүнэн айах тутан, үөрэ-көтө көрүстүлэр.

Түптэ буруотунан арчылаан, ыраастаныы сиэрэ-туома толорулунна, сырдык баҕа санааны түстээн, чэчиргэ ыйаммыт ситиигэ саламаны ыйаатылар.

Киирэр аартыктан саҕалаан, Хатылы уран тарбахтаахтарын быыстапката тэниччи тардылынна. Ол курдук, сэлэлии анньыллыбыт чэчирдэр быыстарынан биллэр худуоһунньук Николай Колесов айылҕаны дьүһүйбүт хартыыналарын кэлбит эрэ кэрэхсээн көрдө.

Бу нэһилиэктэн төрүттээх үс ини-бии Николай-Боло Уус, Дмитрий, Семен Аржаковтар саха былыргы боотурдарын таҥастарын, сэбиргэллэрин, саха төрүт мусукаалынай инструменнарын о.д.а. былыргы үйэтээҕи малы-салы аҕалан павильону тилэри тэниччи тартылар.

Улуустааҕы киин бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ Чурапчы олоҥхоһуттарын, олоҥхолорун сырдатар кинигэлэри, улууспут биллэр уран тарбахтаах худуоһунньуга, скульптора Григорий Турантаев олоҥхоһуттар мөссүөннэрин итини тэҥэ Уус Ылдьаананы Иохельсон хаартыскатыттан быһа тутан, үкчү түһэрэн уруһуйдаабыт мэтириэттэрин көрдөрүүгэ туруордулар, норуот маастара Дария Козлова салайар түмсүүтэ «Дьулуруйар Ньургун Боотур» кырадаһынынан тикпит паннотун эдэрдиин-эмэнниин сэргии көрдүлэр, нэһилиэк тумус туттар олохтооҕо Мария Иустинова олоҥхоҕо анаан кылынан, сиэлинэн өрбүт паннота, ону тэҥэ ат чаппарааҕа,  олоҥхоһут Ньоҕойоон Уолун сыдьаана Василий Иустинов сиэдэрэйдээн оҥорбут ат ыҥыыра көрбүтү эрэ умсугутта.

Өбүгэлэриттэн тиксэн кэлбит былыргы малларын кичэллээхтик харайа сылдьар Анна Попова бу түһүлгэҕэ бэйэтин уонна кэргэнин Егор Егорович төрөппүттэрэ, ол иннинээҕи да өбүгэлэрэ тутта сылдьыбыт  иһиттэрин-хомуостарын, малларын-салларын аҕалан туруорбута дьон болҕомтотун тарта.

Самаан сайыны уруйдуур үрүҥ тунах ыһыах үөрүүлээх аһыллыытыгар сахалыы намыын ырыаҕа уйдаран, үрүҥ солко халадаайдаах дьахталлар наскылдьыһа хаамсаннар, түһүлгэҕэ киирдилэр, түптэ буруота унаарда, хатыҥ маһы санатан, саламалаах кыргыттар нуоҕалдьыһа хаамтылар. Ыһыах силигин ситэрэн, кырыымпаһыттар бөлөхтөрө саха төрүт ырыатын кыҥкыната тыаһаттылар. Былырыыҥҥы Олоҥхо ыһыаҕын ытык дуоҕатын Сылаҥ нэһилиэгин баһылыга Егор Макаров улуустааҕы Олоҥхо ыһыаҕын салайааччытыгар Дмитрий Поповка туттарда, салгыы кини Хатылы нэһилиэгин баһылыгар Вячеслав Поповка утаарда. Ытык дуоҕа анньыллан, ыһыах түһүлгэтэ түстэннэ.

Кырыылаах тумустаах кынтаҕар таһаалаах, кыҥкынас куоластаах кыталыктар кырыйа көттүлэр. Үрдүк айыылартан көрдөһөн, аал уоту оттон, арыылаах алаадьынан, уохтаах кымыһынан, үрүҥ сылгы сиэлинэн айах тутан, алгыс сиэрэ-туома толорулунна.

Олоҥхо ыһыаҕын аһыллыытыгар анаммыт туруоруу урукку сылларга айыы бухатыыра абааһы бухатыырыныын охсуһуулара, айыы бухатыыра өрөгөйдөөн, сирдээҕи олох дьолунан түстэниитэ ойууланар буоллаҕына, быйылгы туруоруу  ураты, сонун буолла. Ол курдук, үс олоҥхоһут оллоонноон олорон,  Уус Ылдьаана кыыс оҕо буолан үөскээн-төрөөн, сирдээҕи ытык аналын толорон, иистэнньэҥ бэрдэ, көмүс ууһун бастыҥа, биллэр-көстөр ыһыах ыһааччы буоларын олоҥхолоон дьүһүйүүлэрэ олус диэн табылынна.

Биллиилээх этнограф В.И. Иохельсон 1902с. Чурапчы ыһыаҕын түһэрбит хаартыскатыгар инники эрээккэ турар Уус Ылдьаана уобараһа ыһыах үрдүн охторуу сиэригэр-туомугар киирэн биэрбитэ дьоҥҥо-сэргэҕэ итэҕэтиилээхтик тиэрдилиннэ.

Салгыы улуус баһылыга Степан Саргыдаев улууһун дьонун-сэргэтин Олоҥхо ыһыаҕынан эҕэрдэлээтэ: «Саха омук олоҕун-дьаһаҕын,  төрүт култууратын, үгэстэрин бүтүннүү сырдатар улуу айымньыбыт — олоҥхо аан дойдуга аатырыан аатырар. Биһиги улууспутугар 340-тан тахса олоҥхоһут төрөөн-үөскээн, олорон ааспыта элбэҕи этэр. Кэлиҥҥи сылларга даҕаны уран тыллаах олоҥхоһуттарбыт улууспутун ааттата сылдьалларынан киэн туттабын. Үүнэр ыччаппыт төрөөбүт тылларын, үтүө үгэстэрин умнууга хаалларбакка, өссө үөрэтэн сайыннара туралларыгар баҕарабын. Бу уустук кэмҥэ бары түмсүүлээх буолуоҕуҥ, анал байыаннай дьайыыга сылдьар биир дойдулаахтарбыт кыайыы көтөллөөх этэҥҥэ эргиллэллэригэр алгыстаах сырдык санаабытын түмүөҕүҥ!» — диэн этэн туран, байыаннай дьайыыга ытык иэһин толоро сылдьан хорсуннук охтубут Андрей Петрович Баиҥҥа анаммыт Хорсунун иһин» уордьаны кини кыыһыгар Нарыйа Баинаҕа туттарда. Оттон байыаннай дьайыы кыттыылааҕа Талбан Кириллов артиллеррист Г.Д. Протодьяконов аатынан мэтээли тутта.  Саха төрүт үгэһин, фольклорун, олоҥхону тарҕатыыга кылааттарын киллэрбит «Улуус Бочуоттаах бэтэрээнэ» аат Мария Иустиноваҕа иҥэрилиннэ, улуус Бочуотунай грамотата Семен Яковлевка, Махтал суруга Зоя Мохначевскаяҕа, Анастасия Захароваҕа, Ньургун Захаровка, Анатолий Захаровка туттарылынна. Салгыы өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ассоциациятын вице-бэрэсидьиэнэ Елена  Протодьяконова аан дойду шедевринэн ааттаммыт олоҥхобутун үйэтитиигэ, харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга туһуламмыт туох өрүттээх үлэ ыытылларын сырдатта. Олоҥхону тарҕатыыга, сайыннарыыга тус кылааттарын киллэрсэ сылдьар Наталья Захароваҕа, Анастасия Захароваҕа Бочуотунай грамоталары туттарда. Салгыы үрүҥ тунах ыһыах добун оһуохайа түстэннэ. Ол кэнниттэн түһүлгэлээн олорон аһылык тэрилиннэ. Манна нэһилиэк дьаһалтата ыһыах дьонун буор-босхо үтэһэлээх биэ этинэн күндүлээтэ.

Күн иккис аҥаарыгар Уус Ылдьаана 180 сылынан   мэҥэ тааһы арыйыы сиэрэ-туома ыытылынна. Манна Хоту көһөрүллүү түмэлин салайааччыта Марфа Чичигинарова Ульяна Ефимовна олоҕун, айар үлэтин сырдатта. Салгыы Уус Ылдьаана сыдьааннара о.д.а. туһааннаах дьон ахтыылары оҥордулар.  Бу өйдөбүнньүгү арыйыыга Уус Ылдьаана хос сиэнэ, билигин ытык кырдьаҕас Матрена Петровна Платонова күндү ыалдьытынан буолла:“Хос эбэбин үйэтитэн, Хатылы дьоно-сэргэтэ мэҥэ тааһы туруорбуттарынан, барҕа махталбын тиэрдэбин. Кини оҕото суох этэ. Эһэбин Дмитрий Спиридоновиһы аймахтарыттан Аржаковтартан ылан ииппиттэр. Эһэбит биэс оҕолонон, онтон үөскээн-тэнийэн, Уус Ылдьаана сыдьааннара бүгүн 50-ча буолан кэллибит”, — диэн санаатын үллэһиннэ.

Салгыы Итэҕэл мэҥэ тааһын арыйыы сиэрэ-туома буолла. Бу төрүт саха итэҕэлин үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэр, үйэтитэр  дириҥ ис хоһоонноох ытык түһүлгэ  “Силис”  итэҕэл түмсүүтүн, Хатылы эр дьонун уонна олохтоох дьаһалта көҕүлээһиннэринэн тутулунна. Мэҥэ тааска “Ыыт, Сүүнэ Ытык Хобу” диэн былыргы үйэлэргэ Хаҥалас улууһун Дьаархан Аартыгар өбүгэлэрбит тааска битийэн хаалларбыт алгыс тыллаах уурунуу суруктара суруллубут. Итэҕэл түһүлгэтин ис хоһоонун  Василий Попов – Бааха Уус сиһилии билиһиннэрдэ.

Итини тэҥэ түһүлгэлэринэн дэгэрэҥ ырыаҕа, оһуохайга, олоҥхоҕо, чабырҕахха  куонкурустар, төрүт оҕунан ытыыга, “Ала Хотоҕой оонньуулара” нэһилиэктэр боотурдарын күрэҕэ, тимир уустарын түһүлгэтин көрүү  барыта тэҥинэн ыытылынна. Манна улууспут нэһилиэктэриттэн уонна чугас сытар улуустартан аат ааттаан кэлэн кытыннылар.

Уус түһүлгэтигэр “Кылаан чыпчаал” аатын Дьокуускайтан көмүс ууһа, нарын куо Мария Николаева ылла. Кини –  Мырылаттан төрүттээх биллэр уус Гаврил Николаев кыыһа эбит. Көмүһү кутуунан дьарыктаммыта аҕыйах сыл буолбут. Онон кэрэ аҥаардар маннык көрүҥҥэ ылсан эрэллэрэ сэдэх уонна кэрэхсэбиллээх.

Оһуохай күрэһигэр Ньурба улууһуттан  бөлөҕүнэн кытта кэлбит Андрей Сивцев – Лэкээрин санаатын маннык үллэһиннэ:“Биһиги “Аар куйаар” диэн саха итэҕэлин тарҕатар түмсүүлээхпит. Атын улуус дьоно-сэргэтэ ыһыаҕы  хайдах тэрийэрин, алгыһы толоруу сиэрин-туомун көрөөрү кэллибит. Олоҥхо историятын билистибит. Үөрүүгэ-оонньууга кыттыһан оһуохайга кытта сылдьабыт. Оһуохайынан дьарыктаммытым 20-чэ сыл буолла. Чурапчы улууһун ыһыаҕар сылдьан элбэҕи сэргии көрдүм. Хатылы нэһилиэгэ бүтүн улуус дьонун-сэргэтин сылгы этинэн күндүлээбитин көрөн сөхтүм. Быырпах, кымыс, ыһаарыламмыт собо амсайдым. Аны аан бастакыбын көрдүм – кэлбит ыалдьыттары саҥа ыаммыт биэ үүтүнэн, тута буһарыллыбыт арыылаах саламаатынан күндүлээтилэр. Норуот маастардарын быыстапкатын сэргээтим. Дьоно-сэргэтэ аламаҕайдарын, урут-уруккуттан билэр дьонум курдук кэпсэттибит”.

Бу ыһыахха үс сүрүн көрүҥҥэ – олоҥхо түһүлгэтигэр, хотууру таптайыыга, многоборьеҕа Хатылы биирдиилээн хаһаайыстыбата спонсордаабыт убаһа бириис турда. Онуоха олоҥхону толорууга  “Кылаан чыпчаал” аатын Хатылыттан Анатолий Захаров ылан, сүрүн бириис хаһаайынынан буолла.

Биир дьон-сэргэ болҕомтотун тарпыт ураты сонун күрэҕинэн саха былыргы хотуурун таптайыы буолла. Күрэс түмүгүнэн таптайбыт хотуурдарын тургутан, өбүгэлэрбит ньыматынан оройдорун үрдүнэн эргитэн оту охсон көрдүлэр. Манна   Уус Алдантан Егор Колодезников кыайыылааҕынан тахсан, эмиэ убаһа сэртипикээтин тутта. “Ала Хотоҕой оонньуулара” күрэхтэһиигэ 7 көрүҥтэн 5 көрүҥэр кимиэхэ да иннин биэрбэккэ, муҥутуур кыайыылааҕынан  Чурапчы чаҕылхай ыччата Дьулустан Калачев ааттанна. Төрүт оҕунан ытыы көрүҥэр Дария Фомина кыайыылаах аатын сүгэн, Геннадий Говоров спонсордаабыт торбоһун илдьэ барда.

Киэһэ улуус нэһилиэктэриттэн кэлбит тыыннаах муусука бөлөҕүн кэнсиэрэ буолла, сүүйүүлээх лотерея оонньонно.

Дьон-сэргэ сыаналаабытынан, олус үрдүк таһымнаах ыһыаҕы тэрийиигэ  бары өттүнэн көмөлөспүт, өйөөбүт Чурапчы улууһун дьаһалтатыгар, улуустааҕы култуура салалтатыгар, Дьокуускайга уонна Чурапчыга олорор биир дойдулаахтарын түмсүүтүгэр, нэһилиэк уһуйаанын, оскуолатын, култууратын кэлэктиибигэр, улуустааҕы Олоҥхо киинигэр, бааһынай хаһаайыстыбаларга, түөлбэтин бары олохтоохторугар, нэһилиэк эр дьонун түмсүүтүгэр, дьаһалатын үлэһиттэригэр о.д.а. биирдиилээн тэрилтэлэргэ Хатылы нэһилиэгин баһылыга Вячеслав Попов барҕа махталын тиэртэ.

Улуустааҕы Олоҥхо ыһыаҕа аны эһиил Мугудай нэһилиэгэр ыытыллара былааннанар.

Анна Захарова