Руслан Анисимов: «Бу үлэ түмүгэ норуоппут инникитигэр улахан тирэх, өйөбүл буолара саарбахтаммат»

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт Руслан Анисимов – Олоҥхону чинчийэр  институт салайааччыта. Кини институт үлэтин-хамнаһын, сүрүн хайысхаларын, Олоҥхо биэс туомнаах энциклопедиятын хомуйуу, бэчээккэ бэлэмнээн таһаарыы туһунан сэһэргиэҕэ.

Сахалыы тыыммын уһугуннарбыттара

‒ Руслан Николаевич, сэһэргэһиибит олоҥхо тула барыаҕа. Бастатан туран, бэйэҕин билиһиннэр эрэ.

‒ Бэйэм тыл үөрэхтээхпин. Үөһээ Бүлүү өрөспүүбүлүкэтээҕи гимназиятын 2003 с. бүтэрбитим. Оҕо сылдьан математиканы, физиканы сөбүлүүрүм, онон 5-8 кылаастарга физмат хайысхалаах кылааска үөрэммитим. Онтон үөһээ кылаастарга санаам тосту уларыйбыта, саха тылын уонна кини эйгэтин сөбүлүүр эбиппин диэн буолбута. Төрөөбүт тылбынан саха классиктарын Күлүмнүүртэн, Кулаковскайтан, Ойуунускайтан, Алампаттан, Неустроевтан саҕалаан, саха суруйааччыларын сэһэннэрин, романнарын умсугуйан туран барытын кэриэтэ аахпытым. Ол түмүгэр олохпун гуманитарнай хайысханан – тылы, литератураны, фольклору кытта ситимниэхпин баҕарбытым. Баҕар, өбүгэлэрим тардыыларын күүһүнэн эмиэ буолуон сөп. Боотулуутааҕы хос эһэм Данил Иванович Анисимов эдэригэр олоҥхолуур идэлээх эбит, ол эрээри күннээҕи түбүккэ сабырыйтаран, ол дьарыгын бырахпыт. Хос эһэм олоҥхолуурун истибит биир кырдьаҕас киһи эппитинэн, “этиттэриилээхтик, олус иччилээхтик олоҥхолуур эбиккин, инники ыччаттарыҥ дьылҕаларын быһа ыллыаҥ, онон тохтотуоҥ этэ” диэн олоҥхолуурун тохтотон, бобон кэбиспиттэр диэн эмиэ баар.

СГУ саха-турок салаатыгар үөрэххэ киирбитим. Дьиҥэр, ол саҕана хас да үөрэххэ киирбитим – омук тылын факультетыгар, ону сэргэ филологическай факультекка. Ол эрээри син биир сүрэҕим баҕатынан саха филологиятын факультетын талбытым.

Олоҥхоҕо хайдах кэлбиккиний диир буоллахха, 9 кылааска үөрэнэ сылдьан “Инникигэ хардыы” НПК-ҕа “Олоҥхо үөскээбит кэмин туоһулара” диэн тиэмэнэн кыттыбытым. Манна миэстэлэһэн турабын. Бу тиэмэ миэхэ олоҥхоҕо суолбун аспыта, олоҥхонон умсугуйуум саҕаламмыта диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Манна эбэн эттэхпинэ, олоҥхо эйгэтин ылыныыбар ыаллыы олорбут Кирилл Никонович Никифоров-Лөкөчөөн сабыдыала эмиэ баар. Кирилл Никонович – олоҥхоһут, алгысчыт, уус. Кини олоҥхо дьоруойдарын оҥорбут мас оҥоһуктарын көрдөрө-көрдөрө, олоҥхолуура, ис хоһоонун кэпсиирэ. Оҕолор бары да кини кэпсээнигэр, олоҥхолууругар, истиҥ сыһыаныгар тардыһарбыт, аанын саппат этибит. Онон Кирилл Никонович олоҥхону таларбар улахан олугу охсубут киһим буолар. Аҕыс кырыылаах айылҕаттан айдарыылаах дэгиттэр киһини сөҕө-махтайа, убаастыы, ымсыыра көрөрүм. Ол кырыылара кинини спортсмен, уус, олоҥхоһут, тойуксут, норуот ырыаһыта, эмчит, алгысчыт, үтүө киһи, доҕор, уһуйааччы быһыытынан киэргэтэллэрэ. Учууталым Кирилл Никонович кыыһа Татьяна Кирилловна Никифорова эмиэ улахан олук оҥорбута диэн куруук учууталбар махтанабын, сүгүрүйэбин. Өссө биир холобур оҥостор киһибинэн кэллиэгэм Айта Мойтохонова-Сахаайта буолар. Оскуолаҕа үөрэҕин бүтэрбит саҥа исписэлиис буолан кэлэн, фольклорнай бөлөхтөрү тэрийэн, улууспутугар ырыа-тойук эйгэтэ биллэ күүһүрбүтэ. Кини тойуктарын, оһуокай этэрин истэ-истэ, эмиэ хайдах эрэ кэтэхпэр баар сахалыы тыыным уһуктубута. Эдэр талааннаах исписэлиис оннук үчүгэйдик үлэтин саҕалаабыта. Бу үтүө дьон сабыдыалларынан олоҥхону чугастык ылынан, таптаан, университеты бүтэрэн, үс сыл Иван Шамаев дириэктэрдээх Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ учууталлаан баран, университекка саҥа аһыллар Олоҥхо институтугар үлэҕэ кэлбитим. Ити 2011 сыллаахха этэ. Онтон ыла олоҕум сүрүн баҕатынан буолбут, тардыспыт олоҥхом эйгэтигэр үлэлии-хамсыы сылдьабын. Диссертациябын былырыын Москуба куоракка Арассыыйа Наукаларын Академиятын Тыл институтугар көмүскээбитим. Научнай үлэбэр саха тылын атын уруулуу, Сибиир түүрдэрин (алтай, хакас, тыва), казах, турок, былыргы түүр тылларын кытта тэҥнээбитим.

«Киһи олоҥхону талбат, олоҥхо киһини талар»

‒ Олоҥхону хас да өрүттээхтик быһаарыахха сөп. Фольклористика наукатын тылынан быһаардахха, олоҥхо ‒ саха норуотун тылын уус-уран айымньытын кылаан чыпчаала, бөдөҥ жанра, омук муудараһын, үйэлээх мындырын иҥэриммит айымньы диэн этиллэр. Манна эбэн, дириҥэтэн быһаарыы курдук оҥорооччубун. Олоҥхо ‒ олох философията, ыччаты-киһини сиэрдээх буолууга үөрэтии, ону таһынан киһи, норуот олоҕун оҥостор үөрэҕэ диибин. Нууччалыы “учение о жизнеустройстве” дэнэр.

Олоҥхоҕо сатабыл арааһа баар, таба көрүөххэ, булуохха эрэ наада. Эпос хас омук аайы баар, кини дууһатын, кутун гимнэ, олорор олоҕун ис туруга диэн ааттыыллар. Улуу Ойуунускай этэн хаалларбыт этиитин чугастык ылынабын. Кини “Олоҥхо ‒ это многовековое, многомерное явление, в нем заложен дух многих народов, их чаяний и жизненного опыта” диэн этиитэ олус дириҥ ис хоһоонноох, олоҥхону билэр дьон бу этии ис дьиҥин, ис кутун олус үчүгэйдик билэллэр, өйдүүллэр. Эппитим курдук, Кирилл Никоновичтыын элбэхтик алтыһан, кэпсэтэн турабын. Кини: “Киһи олоҥхону талбат, олоҥхо киһини талар”, ‒ диирэ. “Олоҥхо эйигин таллаҕына, дьэ, өйүҥ хайдах этэринэн аһыллаҥҥын, олоҕу, тулаҕын көрүнүүҥ кэҥээн, санааҥ дириҥээн, чуумпуран-иһийэн, киэҥ көҕүстэнэн, кыраҕаны да таба көрөргө үөрэнэҕин”, ‒ диир буолара. Ураты турукка киирии, бэйэҥ ис куккун кытта сөпсөһүү. Мин бу этиини эмиэ ылынабын.

Ситим эрэ быстыбатын

– Олоҥхону билбэт, ис хоһоонун өйдөөбөт киһи остуоруйаҕа холуур. Эбиитин барыта биир сюжеттаах курдук ылынар. Бухатыыр кыыһы баран быыһаан төннөн кэлбитин эрэ курдук саныыр. Дьиҥэр, олоҥхо ис хоһооно, сюжета, уобарастара олус баай, тутула олус киэҥ, дириҥ. Сурукка түспүт 150 олоҥхо барыта араас-араас, аахтаххына сюжеттара араастарыттан киһи сөҕөр эрэ. Биллэн турар, олоҥхо ис хоһоонун төрдүн быһаарыыга араас теориялар бааллар, сорох учуонайдар этэллэринэн, былыргы буолбут историческай үһүйээннэр, номохтор олук буолаллар. Ону “героизация прошедших событий и личностей, военных вождей” диэн ааттыыллар, бу күн улууһун, айыы аймаҕын араҥаччылааччылара, көмүскээччилэрэ. Модун бухатыырдар баар буолан норуот баар, билиҥҥээҥҥэ диэри тыыннаах.

Үлэбитигэр атын норуоттары кытары тэҥнээн көрөбүт. Ким эрэ эпоһа ким эрэ киэнинээҕэр ордук диэн этэр сыыһа, итинник санаа омугумсуйууга тиэрдиэн сөп. Эпостар бары кэриэтэ биири кэпсииллэр, норуот иҥэриммит уопутун, социальнай билииттэн саҕалаан айылҕа, куйаар туһунан билиилэргэ тиийэ таарыйаллар. Сорох омуктар эпостарын сайыннаран, билигин да илдьэ сылдьаллар, сорох омуктар эпостарын сүтэрбиттэр, литература, кинигэ таһымыгар хаалбыттар эмиэ бааллар. Европа өттө үгүстэрэ эпостарын сүтэрэннэр, кинигэ эпоһынан муҥурданан олороллор. Түүр, монгуол омуктар эпоспыт тыыннаах. Бу атын омуктартан уратыбыт. Эпоска харыстабыллаахтык сыһыаннаһаммыт олохпутугар туһанан кэллибит.

‒ ⁠Олоҥхо эйгэтэ билигин баар дуо?

‒ Сорох чинчийээччилэр олоҥхо эйгэтэ суох, олоҥхо кэмэ ааспыта дииллэр. Биир өттүнэн сөпкө этэллэр, тоҕо диэтэххэ, былыргы курдук балаҕаннарынан кэрийэн олоҥхолуур кэм сүппүтэ. Аҕыйах үйэ анараа өттүгэр алаастарынан бытарыһан олорбут, үгүс үйэлэр тухары илдьэ кэлбит укулааппытын, төрүт дьарыктарбытын тутан кэлбит буоллахпытына, билигин, биллэн турар, онтукайбыт суох. Балысхан сайдыы төрүт үгэспит эйгэтин суох оҥорон турар. Иккис өттүнэн көрдөххө, хаһан баҕарар фольклор, олоҥхо, олоҥхоһут ускуустубата кэм уларыйан истэҕин аайы, кини араас трансформацияны ааһыахтаах, кэм-кэрдии ирдэбилинэн, тыыннаах эттик кэриэтэ түргэнник уларыйар-тэлэрийэр диэн сабаҕалааһынынан. Олоҥхо өрүү тыыннаах буолуоҕа ‒ былыргыттан кэлбит канону тутуһар олоҥхо толорооччута уонна кинини сэргиир, истэр, күүтэр, сөҕөн-махтайан “ноолуур” истээччитэ баар буоллаҕына. Билигин олоҥхоһуттарга наука өттүттэн наһаа күүстээх ирдэбил олохтонон хаалла. Дьиҥэр, ким олоҥхоһут буоларын норуот бэйэтэ быһаарар, былыр орто, улахан, чулуу олоҥхоһут диэн сыана быһаллара. Биллиилээх фольклористар А.Б. Лорд, Б.Н. Путилов сказительствоҕа анал үлэлэрин көрдөххө, икки таһымынан: «сказитель» буолаллар бастакыта ‒ талааннаах, айылҕаттан айдарыылаах киһи, кини эмиэ ойуун, уус кэриэтэ, этиттэрэн, кыйыттан, үөһэттэн ананан «сказитель» буолар; иккиһэ – анал үөрэҕи ааспыт, уһуйуллубут, баҕалаах киһи эмиэ «сказитель» буолуон сөп. Биһиги, сахалар, билигин кыһалҕабыт диэн, олоҥхоһут олоҥхоһуттан истэн үөрэнэр ситимэ быстыбытын кэриэтэ. Бу ситим быстыбатын диэн, биһиги институт «Ноо» мобильнай сыһыарыыны, туспа саайт оҥорон турабыт. Манна барыта 33 олоҥхоһут аудиозаписьтара киирэн тураллар: киин улуустар үгэстэриттэн – И.И. Теплоухов-Тимофеев, У.Г. Нохсоров, Н.И. Степанов-Ноорой, П.П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ, В.Н. Попов-Бочоох уо.д.а.; бүлүү бөлөх улуустарын үгэстэриттэн – С.А. Зверев-Кыыл Уола, В.Д. Егоров-Айах Баһылай, А.С. Васильев-Хоохура, В.О. Каратаев, А.Т. Титаров уо.д.а.; хотугу улуустар үгэстэриттэн – Д.А. Томская-Чаайка, А.А. Атласов, Е.А. Слепцов-Дьултус уо.д.а. Бу олоҥхоһуттар, билигин төһө да суохтарын иһин, олоҥхолоро звукозапись, тыыннаах дорҕоон буолан хаалбыта биһигини өрүһүйүөх кэриҥнээх. Ол аата билигин чаҕылхайдык толоро сылдьар олоҥхону толорооччуларбыт бу олоҥхоһуттар матыыптарын, мелодикаларын, тональностарын истэн, сүһэн ыллахтарына, итиэннэ суруллубут былыргы түөлбэ олоҥхолорун репертуар оҥоһуннахтарына, дьэ, былыргылыы олоҥхолуур олоҥхоһуттарданныбыт дэниэхпитин сөп курдук.

Билиҥҥи кэмҥэ олоҥхону толорооччулар улахан аҥаардара Гаврил Колесов грампластинкаҕа уһуллан хаалбыт ырыаларын, тойуктарын истэн олоҥхолуур буолбуттара кистэл буолбатах. Уһулуччулаах киһибитигэр Гаврил Колесовка махтаныах эрэ тустаахпыт, олоҥхону үйэтитиигэ сүдү кылаатын сыаналыахтаахпыт. Ол эрээри биир кэлимсэ матыыбынан олоҥхону толоруу буолан хаалыан сөп. Олоҥхо үйэлэртэн кэлбит эгэлгэ толорор матыыптара сүтэр кутталланна, түөлбэнэн, улуустарынан уратылаһара эмиэ. Итиэннэ биһиги улаханнык эрэнэбит, олоҥхоһуттар сыдьааннарыгар син биир хаһан эмит, ханан эмит “генетическая память” уһуктан кэлиэҕэ диэн. Холобур, билигин Н.И. Степанов-Ноорой сиэнэ Аксинья Степанова, И.И. Бурнашев-Тоҥ Суорун сиэнэ Александр Дьячковскай-Саарын, С.И. Менкяров-Мэҥкэр Сэмэн сыдьаана Гаврил Менкяров, Н.А. Абрамов-Кынат сыдьаана Ю.П. Борисов, Г.А. Андреев–Бортунуой Хабырылла сиэнэ С.Д. Львова, о.д.а. олоҥхолууллар, ыллыыллар, бу эйгэҕэ чугастара эрэх-турах санааны биэрэр.

Маннык көстүү Арассыыйа, аан дойду таһымыгар суох

‒ Институт үлэтин-хамнаһын туһунан сырдат эрэ.

‒ Быйыл ЮНЕСКО аан дойдутааҕы тэрилтэтэ саха олоҥхотун шедевр испииһэгэр киллэрбитэ 20 сылын туолла. Бу быһаарыы саха олоҥхотун, киһи өйүнэн оҥорон таһаарбыт сүдү айымньыта сүтэр кутталламмытыттан быыһыырга, олоҥхону сөргүтэргэ, салгыы сайдарыгар диэн ыҥырыы этэ. Ол Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар, саха дьонугар-сэргэтигэр туһуламмыта. Биллэн турар, биһиги олус долгуйан, үөрэн, эппиэтинэһи барытын өйдөөн, Бырабыыталыстыба, Ил Түмэн таһымнарынан дьаһаллары ылынан, үлэ күөстүү оргуйан кэллэ. Бары билэрбит курдук, Олоҥхоҕо аналлаах сокуон ылыллыбыта, олоҥхону харыстыырга, үөрэтэргэ, салгыы сайыннарарга диэн анал Госбырагыраама ылыллан, үлэ ситимнээхтик ыытыллыбыта. Ол иһигэр Олоҥхо ыһыахтарын ыытыы, Олоҥхо дьиэлэрин тутуу, Олоҥхо тыйаатырын тэрийии, Олоҥхо институтун төрүттээһин. Бастакы дириэктэрбит Василий Николаевич Иванов, ол саҕанааҕы Гуманитарнай чинчийии институтун дириэктэрэ, кини салалтатынан уонна Олоҥхо отделын салайааччыта Агафья Еремеевна Захарова бэриниилээх кэлэктиибин кытта оҥорбут үлэтин түмүгэр, 700 сирэйдээх досье суруллан, ЮНЕСКО экспертизатын ааһан, атын омуктарга холобур буолбуттара.

Биһиги институппут 2010 сыллаахха ХИФУ оччотооҕу ректора Евгения Исаевна Михайлова өйөбүлүнэн, Василий Николаевич идиэйэтинэн тэриллибитэ. Василий Николаевич “Олоҥхо института – олоҥхону чинчийиигэ, сөргүтүүгэ бэйэтин кылаатын киллэриэхтээх, олоҥхо туһунан научнай билиини аан дойду таһымыгар тарҕатыахтаах, билиҥҥи кэм ирдэбилинэн саҥа ньымаларынан үлэлиэхтээх”, ‒ диэн сорук туруорбута. Бастакы сылларбытыгар олоҥхо ханна, хаһан төрүттэммитин (генезиһин) научнай кыһалҕа хараҕынан чинчийиилэрбитин саҕалаабыппыт. Уруулуу түүр, монгуол омуктарын эпостарын кытары тэҥнээн үөрэтиини хас да сыл устата оҥороммут, элбэх научнай үлэ сурулунна, бэчээттэннэ. Биир ылсыбыт улахан үлэбитинэн олоҥхону атын норуот тылларыгар тылбаастааһын буолла. Былатыан Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотун аангылыйа тылыгар ХИФУ омук тылын институтун доцена Алина Александровна Находкина салайааччылаах бөлөх тылбаастаан турар. Ити үлэ Лондон куоракка “Ренессанс Бук” кинигэ кыһатыгар бэчээттэммитэ, олоҥхону Европа, Эмиэрикэ, Азия университеттарын библиотекаларыгар ыыталаабыппыт. Ол университеттартан саха олоҥхотуттан улахан сөҕүүнү-махтайыыны ылбыттарын туһунан суруктары туппуппут. Эбии 5 олоҥхону нуучча тылыгар тылбаастатан турабыт: П.П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ “Дьырыбына Дьырылыатта кыыс бухатыыр” (Нам), И.И. Бурнашев-Тоҥ Суорун (Мэҥэ Хаҥалас) “Сылгы уола Дыырай бухатыыр”, Н.Г. Тагров (Ньурба) “Уол Эр Соҕотох”, Н.С. Александров-Ынта Никиитэ (Үөһээ Бүлүү) “Көр Буурай”, М.Ф. Аммосов (Өймөкөөн) “Дугуйа Бөҕө”. Француз тылыгар Петр Оготоев “Элэс Боотур” олоҥхотун Валентина Иннокентьевна Шапошникова, кыргыз тылыгар Былатыан Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотун Шаршеналы Абдылдаев тылбаастааннар биһиги институт нөҥүө таһаартарбыттара.

Олоҥхо ыһыахтарынан сибээстээн, олоҥхо тиэкистэрэ, олоҥхоһуттарга, улуустар фольклордарыгар аналлаах кинигэлэр тахсыылара үтүө үгэскэ кубулуйда. Бу үлэҕэ учууталбыт Василий Васильевич Илларионов, ХИФУ профессора уонна ИГИгэ үлэлиир кэллиэгэлэрбит улахан өҥөлөөхтөр. Ити гынан барыта билигин сүүсчэкэ олоҥхо тиэкиһэ баар буолла. Маннык көстүү Арассыыйа, аан дойду таһымыгар суох диэн бэлиэтиэххэ сөп. Бу саха норуота, кини духуобунаһа, ийэ тыла инники сайдарыгар, бэйэтин харыстанарыгар улахан капитал, быыһык кэмҥэ туһалаах матырыйаал буолар. Билигин бу олоҥхолору чинчийэр, араас өттүттэн үөрэтэр уонна умнуллубут билиилэри сөргүтэр, саҥаны таһаарар сыаллаах-соруктаах үлэлиэхтээхпит. Бу үлэ түмүгэ норуоппут инникитигэр улахан тирэх, өйөбүл буолара саарбахтаммат.

Институппут Олоҥхо биэс туомнаах энциклопедиятын оҥоруутунан дьарыктанар. Бастакы туомугар олоҥхоһуттар, иккис туомугар сюжеттар, үһүскэ персонажтар, төрдүскэ олоҥхо уонна уопсастыба, бэһискэ “универсалии и уникалии”, ол эбэтэр олоҥхону үөрэтии түмүктэринэн тахсыбыт, сааһыламмыт билиилэри сырдатар туом буолуохтаах. Энциклопедияны оҥорууга Арассыыйа федеральнай гранын 2015 с. кыайаммыт, үлэбитин саҕалаабыппыт. Бүтэһик сылларга Бырабыыталыстыба өйөбүлүнэн, Сергей Васильевич Местников быһаччы көмөтүнэн, СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтин өйөбүлүнэн, үлэбит сөргүтүлүннэ. Быйыл олоҥхоһуттар туомнарын бэлэмнээн бүтэрэн эрэбит, сэтинньи ыйга бэчээккэ туттарыахтаахпыт. Кэлэр сыл бастакы кыбаарталыгар биһирэмэ тэриллиэхтээх. Энциклопедияҕа анаан чинчийиилэри ыытан, олоҥхоһуттары уонча сыл үөрэттибит, кинилэр тустарынан 16 улууска атахпытынан сылдьан матырыйаал хомуйдубут. Биир сүрүн хайысхабыт –  олоҥхо тылын-өһүн, кини поэтикатын үөрэтии. Ол аата билиҥҥи кэмҥэ ийэ тыл чөл туруктаах буоларыгар олоҥхо тыла хайдах көмөлөөх, ханнык суолунан-ииһинэн дьайыахха сөбүн торумнуубут. Өссө биир суолталаах хайысхабытынан олоҥхону “междисциплинарнай” чинчийиилэр баралларын көҕүлээһин буолар – физика, математика, геометрия, медицина, философия, культурология, психология, педагогика, история, о.д.а. наукалар харахтарынан үөрэтии-чинчийии. Бу наукалар олоҥхоҕо бэйэлэрин билиилэрин дөбөҥнүк булан ылаллар, кинилэргэ эмиэ улахан кылаат буолар. Ол эрээри бу хайысха билиҥҥитэ бытааннык барар. Институт үлэһиттэрэ, чинчийэр үлэнэн эрэ муҥурдаммакка, төһө кыалларынан, тэрийэр үлэни эмиэ ыытабыт. Ол аата олоҥхо туһунан билиини норуокка, уопсастыбаҕа тарҕата сатыыбыт. Олоҥхо дьыктаанын саҕалаабыппыт, билигин Национальнай бибилэтиэкэҕэ туттардыбыт. Итиэннэ “Олонховедение” диэн нэһилиэнньэҕэ аналлаах үөрэҕи, идэни үрдэтэр куурустары, оҕолорго аналлаах күрэстэри ыытабыт. Биир хайысхабытынан “Эпосоведение” диэн сурунаалы 2016 сылтан бэчээттээн таһаарыыбыт буолар. Сурунаалбыт сылга түөртэ тахсар. Аан дойду матырыйаалларын хомуйан, рецензиялаан, нуучча, аангылыйа тылларынан бэчээттэтэбит. Редкэллиэгийэбитигэр 14 омук дойдутуттан уонна 10 Арассыыйа регионуттан эпосоведтары кытта сибээс тутан, кинилэри кытта бииргэ холбоһуктаах сурунаалы бэчээттэтэбит. Билим эйгэтигэр сурунаалбыт үрдүк биһирэбили, сыанабылы ылла. Бу үлэбит барыта куйаар ситимигэр, анал саайтарбытыгар барыта түмүллэн, харалла сыталлар. Ким баҕалаах киирэн, булан, үлэтигэр туттуон сөп.

Дириҥ ис хоһоонноох, элбэх матырыйаал хомулунна

‒ Энциклопедиябыт бастакы туомугар барыта 613 олоҥхоһут туһунан энциклопедическай ыстатыйалар киирдилэр. Сахабыт сирин улуустарын барыларын хабан диэххэ сөп. Ону таһынан 975 ситэтэ суох матырыйааллаах олоҥхоһуттары, энциклопедия кэннигэр сыһыарыы быһыытынан уктубут. Ол аата бу энциклопедия туомнарыгар Саха сиригэр XVII-XXI  үйэлэргэ олорбут 1588 олоҥхоһут туһунан матырыйааллары киллэрдибит. Хаартысканы булуу уустук үлэтин, төһө кыалларынан, быһаардыбыт, 613 олоҥхоһуттан 274 олоҥхоһут хаартыскаларын буллубут. Манна олоҥхоһуттар сыдьааннарын көмөлөрүнэн таһаарыылаах үлэ ыытылынна, кинилэр элбэх сэдэх хаартысканы  булан, матырыйааллары эбэн-сабан, урукку сылларга сыыһа барбыттарын көннөрөн биэрдилэр. Урут төрөөбүт, өлбүт сыллара биллибэт олоҥхоһуттар элбэхтэр этэ. Национальнай архыыбы уонна улуустар ЗАГСа архыыптарын кытта ситимнээх үлэ баран, барыта 429 олоҥхоһут өлбүт, төрөөбүт сылларын чуолкайдаатыбыт. Эбиитин Гуманитарнай чинчийэр институту кытары ыкса үлэлээммит, урукку сылларга, сэрии иннинэ уонна кэннинэ хомуллубут олоҥхоһуттар тустарынан матырыйааллары уонна анкеталары дуогабардаһан ыламмыт, баар матырыйаал энциклопедиябытыгар киирдэ. Бу туомҥа 16 билим үлэһитэ, өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан 22 кыраайы үөрэтээччи уонна 109 олоҥхоһуттар аймахтара ааптар быһыытынан киирдилэр. Дириҥ ис хоһоонноох, элбэх матырыйаал хомулунна. Хас биирдии олоҥхоһукка анал дьыала паапката тэрилиннэ. Энциклопедия Госстандартынан оҥоһуллар. Кини чуолкай буолуохтаах, биллибэт, «үһү-бадах» курдук түгэннэр киллэриллибэттэр. Олоҥхоһут туһунан чахчы, устуоруйа уонна фольклор наукатыгар сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына киирэр. Манна биири тоһоҕолоон этиэхпин баҕарабын, аан дойдуга фольклор наукатыгар энциклопедияны оҥоруу элбэҕэ суох. Урукку сылларга кыргызтарга “Манааска” аналлаах энциклопедия уонна башкирдарга “Фольклор народов Башкортостана” диэн оҥоһуллан турар. Онон эпос, фольклор энциклопедиятын оҥоруу улахан уустуктардаах, манна урукку сэбиэскэй энциклопедия курдук татым быһаарыылаах буолбакка, олоҥхоһуту төһө кыалларынан киэҥник арыйдыбыт, олоҥхоһут ускуустубатын көрдөрдүбүт. Хайдах олоҥхоһут буолбуттарын, толорор ньымаларын уратыларын, кимтэн үөрэммиттэрин, ханнык репертуардаахтарын, ол туһунан чахчылары, сибидиэнньэлэри, атын туох идэни баһылаабыттарын эмиэ сырдаттыбыт. Ол аата биһиги олоҥхоһуту “портретная характеристика” диэн ирдэбилинэн, бары өттүнэн арыйдыбыт. Биһиэхэ методическай өттүнэн өйөбүлү энциклопедияны оҥорууга улахан уопуттаах Башкортостан өрөспүүбүлүкэтин Наукатын Академиятын «Энциклопедистика» института хааччыйда. Энциклопедиябыт анал редсэбиэти ааһан, сэтинньи ыйга Новосибирскай куорат “Наука” кинигэ кыһатыгар бэчээккэ туттарыллыахтаах.

Бастакы туоммут кэнниттэн эккирэтиннэрэ, хаалбыт туомнары оҥорууга үлэ барыаҕа. Сюжет туома улахан үлэ буолуоҕа. Баар 150-ча олоҥхо сюжетын барытын киллэриэхтээхпит, оччоҕуна олоҥхо киэҥ араҥаҕа өссө дириҥник, дөбөҥнүк, тиийимтиэтик көстүөҕэ, иҥиэҕэ. Атын туомнарын 2032 с. диэри оҥорор соруктаахпыт. Салгыы баҕарар баҕабыт, сүрүн сыалбыт, институт быһыытынан кэҥээн, элбээн, элбэх киһи кыттыһар дьыалата буолуох тустаах. Аҕыйах үлэһит ааттыын аҕыйах. Араас наукалар исписэлиистэрин кыттыһыннаран иһиэхпитин баҕарабыт. Музыковедческай өттүнэн хаалан иһэбит. Уонна Саха сиригэр олорор аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар эпостарын нимканы, нимҥаканы сөргүтүүгэ бэйэбит кылааппытын киллэриэхпитин уонна бу сүнньүнэн институппутугар анал салаа аһыллан үлэлиэн баҕарабыт.

‒ Руслан Николаевич, саха олоҕун анаарар, көрдөрөр олоҥхо туһунан киэҥ өрүттээх үлэҕит кэҥээтин, кыайыылаах-хотуулаах буоллун!

 Вера КАНАЕВА, «Киин куорат» хаһыат

Хаартыскалар: дьоруой архыыбыттан